[:gj]વિશ્વના શક્તિશાળી 25 દેશો સામે મોદીની મોટી રાજદ્વારી હાર[:en]Modi’s big diplomatic defeat in front of 25 powerful countries of the world [:hn]दुनिया के 25 ताकतवर देशों के सामने मोदी की बड़ी कूटनीतिक हार[:]

[:gj]23 મે 2023, દિલ્હી
ભારત પ્રશાસિત કાશ્મીરના શ્રીનગરમાં સોમવારથી જી-20 ટુરિઝમ વર્કિંગ ગ્રુપની બેઠક શરૂ થઈ રહી છે. ભારત આ વર્ષે G-20ની અધ્યક્ષતા કરી રહ્યું છે અને અત્યાર સુધીમાં ડઝનબંધ બેઠકો થઈ ચૂકી છે. કાશ્મીરમાં આયોજિત બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કીના બિન-ભાગીદારીને ભારત માટે આંચકા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું છે. કાશ્મીરમાં જી-20 બેઠકનું આયોજન કરીને ભારત વિશ્વને સંદેશ આપવા માંગે છે કે તે ભારતનો અભિન્ન અંગ છે. વિશ્વની સૌથી શક્તિશાળી ક્લબ G-20ના સભ્ય દેશોની ભાગીદારી ન થતાં મોદી માટે આંચકો છે. ઓગસ્ટ 2019 પછી પહેલીવાર કાશ્મીરમાં કોઈ મોટા આંતરરાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે.

નરેન્દ્ર મોદીની કેન્દ્ર સરકારે ઓગસ્ટ 2019માં કલમ 370 નાબૂદ કરી હતી. ભારતીય બંધારણની કલમ 370 હેઠળ કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો મળ્યો હતો. જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી રાજ્યનો દરજ્જો પણ છીનવી લીધો હતો. તેને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વહેંચી દીધો હતો. શ્રીનગરમાં યોજાનારી G-20 બેઠક દ્વારા ભારત કદાચ વિશ્વને સંદેશ આપવા માંગે છે કે ત્યાં બધું સામાન્ય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય કૂટનીતિમાં આવી રણનીતિ અપનાવવામાં આવે છે.

મોદીની હાર
સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કી તરફથી કોઈ સત્તાવાર નિવેદન આવ્યું નથી પરંતુ બંનેએ બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઈન્કાર કરી દીધો છે. સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કીએ બેઠકમાં ભાગ ન લેવો એ પાકિસ્તાનની રાજદ્વારી જીત છે. મોદીની રાજદ્વારી હાર છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 14 પેસિફિક ટાપુ દેશોના નેતાઓને કહ્યું કે સાચો મિત્ર એ છે જે મુશ્કેલ સમયમાં બચાવમાં આવે. વિશ્વાસપાત્ર ગણવામાં આવે છે. તેઓ “જરૂરિયાતના સમયે અમારી સાથે ઉભા ન હતા. પેસિફિક ટાપુ દેશો સાથે ઉભું છે.

ચીન
ચીને કાશ્મીરને ‘વિવાદિત પ્રદેશ’ ગણાવીને શ્રીનગરમાં યોજાનારી બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો છે. ચીનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા વાંગ વેનબિને શુક્રવારે એક નિવેદન જારી કરીને કહ્યું હતું કે, ચીન વિવાદિત વિસ્તારોમાં કોઈપણ સ્વરૂપમાં G20 બેઠક યોજવાનો સખત વિરોધ કરે છે અને આવી બેઠકોમાં ભાગ લેશે નહીં. ચીન ખરેખર દુશ્મન દેશ છે. ચીન જે રીતે પાકિસ્તાનને સમર્થન આપે છે, દેખીતી રીતે જ તે કાશ્મીરમાં કોઈ બેઠકમાં હાજરી નહીં આપે. ચીને અગાઉ અરુણાચલ પ્રદેશ અને લદ્દાખમાં યોજાનારી બેઠકોમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. ચીને આ નિર્ણયથી બે સંદેશો આપ્યા છે, એક એ કે તે ભારત વિરોધી છે અને બીજો એ છે કે તે પાકિસ્તાનનો સમર્થક છે.
ચીન આ ક્ષેત્રમાં આક્રમક વલણ અપનાવી રહ્યું છે અને પ્રશાંત ટાપુના દેશો પર પોતાનો પ્રભાવ વધારવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. મોદી પાપુઆ ન્યુ ગિનીની મુલાકાત લેનારા ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન છે. ચીનની આક્રમકતાને કારણે LAC પર તણાવ યથાવત છે. જૂન 2020 માં, ગાલવાન ખીણમાં બંને સેનાઓ વચ્ચે હિંસક અથડામણ થઈ હતી. ત્યારથી, ચીન સાથેના સંબંધોમાં સતત ઘટાડો થતો રહ્યો. ઈઝરાયેલ ડિફેન્સ ફોર્સ ની ક્રાવ માગા – સ્વ-બચાવ માટે એક માર્શલ આર્ટ ભારતના સૌનિકો શીખી રહ્યાં છે.

પાકિસ્તાન
પાકિસ્તાને શ્રીનગરમાં યોજાનારી બેઠકનો વિરોધ કર્યો હતો. પરંતુ હવે ચીન, તુર્કી અને સાઉદી અરેબિયાએ આ સંમેલનમાં ભાગ લેવાનો ઈન્કાર કરી દીધો છે. ઇજિપ્તને વિશેષ અતિથિ તરીકે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું પરંતુ ઇજિપ્ત પણ બેઠકમાં ભાગ લેવા માટે આવ્યું નથી. 5 ઓગસ્ટ 2019 ના રોજ, ભારતે કલમ 370 હટાવીને જમ્મુ અને કાશ્મીરનો વિશેષ દરજ્જો નાબૂદ કર્યો. ભારતના આ પગલાથી પાકિસ્તાન નારાજ થઈ ગયું હતું અને તેણે ભારત સાથેના વેપાર સંબંધો ખતમ કરી દીધા હતા.
ભારત આવેલા પાકિસ્તાનના વિદેશ પ્રધાન બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારીએ પણ કહ્યું હતું કે G-20 સભ્ય દેશો કાશ્મીરમાં યોજાયેલી બેઠકમાં ભાગ લઈને તેમની નૈતિકતા સાથે સમાધાન નહીં કરે. કાશ્મીરમાં સભા યોજવા અંગે અમે તેની નિંદા કરીએ છીએ અને જ્યારે સમય આવશે ત્યારે અમે એવો જવાબ આપીશું જે યાદ રાખવામાં આવશે.

તુર્કી
તુર્કી સાથે રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ અર્દોઆનનો પાકિસ્તાન સાથે ઘણો જૂનો અને ગાઢ સંબંધ છે. તેમના મતે, ઈસ્લામિક દેશોની સંસ્થા OICમાં પણ તુર્કી કાશ્મીર મામલે પાકિસ્તાનની નીતિઓનું સમર્થન કરે છે, તેથી આના પર પણ કોઈ આશ્ચર્ય નથી. તુર્કીની વિદેશ નીતિનું એક વિશેષ વૈચારિક પાસું રહ્યું છે, જેના કેન્દ્રમાં ઇસ્લામ છે. છેલ્લા ચાર-પાંચ વર્ષમાં તુર્કીએ કાશ્મીરના મુદ્દાને પોતાની વિદેશ નીતિનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ બનાવ્યો છે. કાશ્મીરની તુલના પેલેસ્ટાઈન સાથે કરે છે. કાશ્મીર મુદ્દે સંસદીય સમિતિની પણ રચના કરી છે, જેનો ભારતે જોરદાર વિરોધ કર્યો છે. ઓગસ્ટ 2019માં તુર્કીએ ભારતના નિર્ણયનો વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે OICમાં પણ કાશ્મીરના મુદ્દા પર પાકિસ્તાનનું ખુલ્લેઆમ સમર્થન કર્યું છે. તુર્કી કાશ્મીરના મુદ્દે કોઈ નમ્રતા દાખવશે તેવો કોઈ પ્રશ્ન નથી. પાકિસ્તાનના રાજદ્વારી સંબંધો પણ મર્યાદિત હતા. પાકિસ્તાનને સમર્થન આપતી વખતે તુર્કીએ પણ કલમ 370 હટાવવા બદલ ભારતની ટીકા કરી હતી. તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ એર્દોગને અનેક પ્રસંગોએ કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો છે. 24 સપ્ટેમ્બર 2019 ના રોજ, સંયુક્ત રાષ્ટ્રની જનરલ એસેમ્બલીને સંબોધિત કરતી વખતે, તેમણે કહ્યું કે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય છેલ્લા 72 વર્ષથી કાશ્મીર મુદ્દાનો ઉકેલ શોધવામાં નિષ્ફળ રહ્યો છે.

ફેબ્રુઆરી 2020માં એર્દોગન પાકિસ્તાન ગયા ત્યારે પણ તેમણે કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો. પાકિસ્તાની સંસદના સંયુક્ત સત્રને સંબોધતા તેમણે કહ્યું હતું કે તેઓ કાશ્મીર મુદ્દે પાકિસ્તાનને સમર્થન આપતા રહેશે. તેમણે કહ્યું હતું કે કાશ્મીર પાકિસ્તાન માટે એટલું જ મહત્વનું છે જેટલું તુર્કી માટે છે. તેમના નિવેદન પર ભારતે જવાબ આપતા કહ્યું કે તુર્કીએ ભારતના આંતરિક મામલામાં દખલ ન કરવી જોઈએ. ધરતીકંપમાં ભારતની મદદ માટે તુર્કીએ તેને પોતાનો સાચો મિત્ર ગણાવ્યો હતો.

સાઉદી અરેબિયા
ભારત અને સાઉદી અરેબિયા વચ્ચેના સંબંધોમાં ઘણો સુધારો થયો છે, ખાસ કરીને નરેન્દ્ર મોદીના વડાપ્રધાન બન્યા પછી. તેમના મતે યુક્રેન યુદ્ધ બાદ સાઉદી અરેબિયાની વિચારસરણીમાં બદલાવ આવ્યો છે. આરબ લીગની બેઠકમાં એક યુગ પછી આરબ વિશ્વમાં એક નવા પ્રકારની એકતા જોવા મળી છે. સીરિયા આરબ લીગમાં પરત ફર્યું છે. પેલેસ્ટાઈન, લિબિયા, યમન અને સુદાનના મુદ્દા પર તમામ સભ્યો એક સાથે છે. સાઉદી અરેબિયાએ કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવા પર બહુ આકરી પ્રતિક્રિયા આપી નથી. આવી સ્થિતિમાં, કાશ્મીરમાં G-20 બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયાની ગેરહાજરી ઘણા પ્રશ્નો ઉભા કરી રહી છે.
સાઉદી અરેબિયા અને ભારત વચ્ચેના સંબંધો ખૂબ જ સારી સ્થિતિમાં છે. કાશ્મીર મુદ્દે પણ સાઉદી અરેબિયા મૌન છે. કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવ્યા બાદ ઓક્ટોબર 2019માં પીએમ મોદીએ સાઉદી અરેબિયાની મુલાકાત લીધી હતી. સાઉદીના ક્રાઉન પ્રિન્સ મોહમ્મદ બિન સલમાન અને મોદી વચ્ચે દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો થઈ હતી. વર્ષ 2014માં નરેન્દ્ર મોદી સત્તામાં આવ્યા ત્યારથી સાઉદી-ભારતના સંબંધો મજબૂત થયા છે. સાઉદી અરેબિયામાં 26 લાખથી વધુ ભારતીયો કામ કરે છે.

સાઉદી અરેબિયામાં અમેરિકા, ચીન અને UAE પછી ભારતનો ચોથો સૌથી મોટો વેપાર ભાગીદાર છે. ભારત તેના 18 ટકા ક્રૂડ ઓઈલ અને 22 ટકા સીએનજી સાઉદી અરેબિયામાંથી આયાત કરે છે. નાણાકીય વર્ષ 2021 થી 22 દરમિયાન બંને દેશો વચ્ચે 42.8 અબજ ડોલરનો વેપાર થયો હતો. આવી સ્થિતિમાં કાશ્મીરમાં આયોજિત બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયાની ગેરહાજરીને ભારત માટે આંચકા તરીકે જોવામાં આવી રહી છે.

ઇજિપ્ત
G-20 બેઠકમાં ભારતે ઇજિપ્તને વિશેષ અતિથિ તરીકે આમંત્રણ આપ્યું હતું. ઇજિપ્તે પણ તેનો સ્વીકાર કર્યો હતો પરંતુ છેલ્લી ક્ષણે બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.
ઇજિપ્તમાં ભાગ ન લેવાનો નિર્ણય સૌથી આશ્ચર્યજનક છે. માત્ર ચાર મહિના પહેલા, 26 જાન્યુઆરીએ ગણતંત્ર દિવસના અવસર પર ઇજિપ્તના રાષ્ટ્રપતિ અબ્દુલ ફત્તલ અલ-સીસી મુખ્ય અતિથિ હતા. ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે આવો નિર્ણય કેમ લીધો? ઇજિપ્તે આવું કેમ કર્યું તે અંગે વિચાર કરવાની જરૂર છે. ઇજિપ્તની અર્થવ્યવસ્થામાં સાઉદી અરેબિયાએ ઇજિપ્તને ઘણી મદદ કરી છે. આવી સ્થિતિમાં ઇજિપ્ત માટે સાઉદી અરેબિયા સિવાય કોઇપણ નિર્ણય લેવો સરળ નથી.

G-20માં દેશો
બેઠકમાં 25 દેશોના 150 પ્રતિનિધિઓ ભાગ લઈ રહ્યા છે.
ભારત, આર્જેન્ટિના, ઓસ્ટ્રેલિયા, બ્રાઝિલ, કેનેડા, ચીન, ફ્રાન્સ, જર્મની, ઇન્ડોનેશિયા, ઇટાલી, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા, મેક્સિકો, રશિયા, સાઉદી અરેબિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા, તુર્કી, યુકે, યુએસ, યુરોપિયન યુનિયન જી-ના સભ્ય દેશો છે.

રશિયા
1955માં કાશ્મીરમાં આવીને સોવિયત યુનિયનના વડાપ્રધાન નિકોલાઈ બુલ્ગનિન અને તત્કાલીન કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના જનરલ સેક્રેટરી નિકિતા ખ્રુશ્ચેવે કહ્યું હતું કે કાશ્મીર ભારતનો અવિભાજ્ય ભાગ છે. નહેરુંની આ મોટી સિદ્ધી હતી.[:en]Big diplomatic defeat of Modi in front of G-20 countries
23 May 2023, Delhi
The meeting of the G-20 Tourism Working Group is starting from Monday in Srinagar of Indian-administered Kashmir. India is presiding over the G-20 this year and dozens of meetings have taken place so far. The non-participation of Saudi Arabia and Turkey in the meeting held in Kashmir is being seen as a setback for India. By hosting the G-20 meeting in Kashmir, India wants to send a message to the world that it is an integral part of India. Not taking part of the world’s most powerful club G-20 is a setback for Modi. For the first time after August 2019, a major international event is being organized in Kashmir.

The central government of Narendra Modi had abolished Article 370 in August 2019. Kashmir was given special status under Article 370 of the Indian Constitution. The statehood of Jammu and Kashmir was also taken away. It was divided into two union territories. With the G-20 meeting to be held in Srinagar, India might want to send a message to the world that everything is normal there. Such tactics are adopted in international diplomacy.

Modi’s defeat
There has been no official statement from Saudi Arabia and Turkey but both have declined to attend the meeting. Saudi Arabia and Turkey not attending the meeting is a diplomatic victory for Pakistan. Modi’s Diplomatic Defeat Prime Minister Narendra Modi told leaders of 14 Pacific island nations that a true friend is one who comes to the rescue in difficult times. are considered reliable. They didn’t stand by us in this hour of need. Pacific Island countries stand by us.

China
China has refused to attend the meeting in Srinagar, terming Kashmir as a ‘disputed territory’. Chinese Foreign Ministry spokesman Wang Wenbin issued a statement on Friday saying that China firmly opposes holding any kind of G20 meeting in disputed areas and will not participate in such meetings. China is actually an enemy country. Since China supports Pakistan, obviously it will not attend any meeting in Kashmir. China had earlier refused to participate in the meetings to be held in Arunachal Pradesh and Ladakh. China has given two messages through this decision, one is that it is anti-India and the other is that it is pro-Pakistan.
China is taking an aggressive stand in this region and is trying to increase its influence on the Pacific island countries. Modi is the first Indian Prime Minister to visit Papua New Guinea. Due to China’s aggression, there is tension on LAC. In June 2020, there was a violent clash between the two armies in the Galvan Valley. Since then, relations with China have continued to decline. Indian soldiers are learning Krav Maga – a martial art for self-defense from the Israeli Defense Forces.
Pakistan
Pakistan opposed the meeting to be held in Srinagar. But now China, Turkey and Saudi Arabia have refused to participate in this convention. Egypt was invited as a special guest but Egypt also did not come to attend the meeting. On 5 August 2019, India ended the special status of Jammu and Kashmir by abrogating Article 370. Pakistan got angry with this move of India and broke trade relations with India.
Pakistan’s Foreign Minister Bilawal Bhutto Zardari, who reached India, also said that the G-20 member countries will not compromise on their morality by participating in the meeting held in Kashmir. We condemn it for holding the meeting in Kashmir and when the time comes, we will give a reply that will be remembered.

Turkey
Turkish President Recep Tayyip Erdogan has long and close ties with Pakistan. According to him, even in the Organization of Islamic Countries (OIC), Turkey supports Pakistan’s policies on Kashmir, so there is nothing surprising in it. Turkey’s foreign policy has had a particularly ideological aspect, with Islam at its center. In the last four-five years, Turkey has made the Kashmir issue an important part of its foreign policy. Compare Kashmir with Palestine. A parliamentary committee has also been formed on the Kashmir issue, which has been strongly opposed by India. In August 2019, Turkey opposed India’s decision. He has openly supported Pakistan on the Kashmir issue even in the OIC. There is no doubt that Türkiye will show some softness on the Kashmir issue. Pakistan’s diplomatic relations were also limited. Turkey also criticized India for abrogating Article 370 while supporting Pakistan. Turkish President Recep Tayyip Erdogan has raised the issue of Kashmir on several occasions. Addressing the United Nations General Assembly on 24 September 2019, he said that the international community has failed to find a solution to the Kashmir issue for the last 72 years.

Even when Erdogan visited Pakistan in February 2020, he raised the issue of Kashmir. Addressing a joint session of the Pakistani Parliament, he said that he would continue to support Pakistan on the Kashmir issue. He said that Kashmir is as important for Pakistan as it is for Turkey. India reacted to his statement saying that Turkey should not interfere in India’s internal affairs. you to help india in earthquake

Ricky calls him his true friend.

Saudi Arab
especially Narendra Modi becoming the prime minister

The relations between India and Saudi Arabia have improved significantly after this. According to him, Saudi Arabia’s thinking has changed after the Ukraine war. After an era of Arab League meetings, the Arab world has seen a new kind of unity. Syria is back in the Arab League. All members are united on the issue of Palestine, Libya, Yemen and Sudan. Saudi Arabia has not reacted very strongly to the removal of Article 370 from Kashmir. In such a situation, the absence of Saudi Arabia from the G-20 meeting in Kashmir is raising many questions.
Relations between Saudi Arabia and India are in very good condition. Saudi Arabia is also silent on the Kashmir issue. PM Modi visited Saudi Arabia in October 2019 after Article 370 was removed from Kashmir. Saudi Crown Prince Mohammed bin Salman and Modi held bilateral talks. Saudi-India relations have strengthened since Narendra Modi came to power in 2014. More than 26 lakh Indians work in Saudi Arabia.

Saudi Arabia is India’s fourth largest trading partner after the US, China and the UAE. India imports 18 per cent crude oil and 22 per cent CNG from Saudi Arabia. During the financial year 2021 to 22, there was a trade of $ 42.8 billion between the two countries. In such a situation, the absence of Saudi Arabia in the meeting held in Kashmir is being seen as a setback for India.

Egypt
India invited Egypt as a special guest at the G-20 meeting. Egypt also accepted it but refused to attend the meeting at the last minute.
Most surprising is the decision not to participate in Egypt. Just four months ago, Egyptian President Abdel Fattah al-Sisi was the chief guest on the occasion of Republic Day on 26 January. Why did the Indian Ministry of External Affairs take such a decision? One needs to think why Egypt did this. Saudi Arabia has helped Egypt a lot in the Egyptian economy. In such a situation, it is not easy for Egypt to take any decision other than Saudi Arabia.

Countries included in G-20
150 delegates from 25 countries are participating in the meeting.
India, Argentina, Australia, Brazil, Canada, China, France, Germany, Indonesia, Italy, Japan, South Korea, Mexico, Russia, Saudi Arabia, South Africa, Turkey, UK, US, EU are the member countries of G.

Russia
Soviet Union Prime Minister Nikolai Bulganin and then Communist Party General Secretary Nikita Khrushchev, who came to Kashmir in 1955, had said that Kashmir is an integral part of India. This was a major achievement of the canal.[:hn]जी-20 देशों के सेमने मोदी की बड़ी कूटनीतिक हार
23 मई 2023, दिल्ली
भारत प्रशासित कश्मीर के श्रीनगर में सोमवार से जी-20 टूरिज़्म वर्किंग ग्रुप की बैठक शुरू हो रही है. इस साल जी-20 की अध्यक्षता भारत कर रहा है और अब तक दर्जनों बैठकें हो चुकी हैं। कश्मीर में हुई बैठक में सऊदी अरब और तुर्की के शामिल नहीं होने को भारत के लिए झटके के तौर पर देखा जा रहा है. कश्मीर में जी-20 बैठक की मेजबानी कर भारत दुनिया को यह संदेश देना चाहता है कि वह भारत का अभिन्न अंग है। दुनिया के सबसे ताकतवर क्लब जी-20 का हिस्सा न लेना मोदी के लिए झटका है। अगस्त 2019 के बाद पहली बार कश्मीर में किसी बड़े अंतरराष्ट्रीय कार्यक्रम का आयोजन किया जा रहा है.

नरेंद्र मोदी की केंद्र सरकार ने अगस्त 2019 में धारा 370 को खत्म कर दिया था। भारतीय संविधान के अनुच्छेद 370 के तहत कश्मीर को विशेष दर्जा दिया गया था। जम्मू-कश्मीर से राज्य का दर्जा भी छीन लिया गया। इसे दो केंद्र शासित प्रदेशों में विभाजित किया गया था। श्रीनगर में होने वाली जी-20 की बैठक से भारत शायद दुनिया को यह संदेश देना चाहे कि वहां सब कुछ सामान्य है. अंतरराष्ट्रीय कूटनीति में इस तरह के हथकंडे अपनाए जाते हैं।

मोदी की हार
सऊदी अरब और तुर्की की ओर से कोई आधिकारिक बयान नहीं आया है लेकिन दोनों ने बैठक में हिस्सा लेने से इनकार कर दिया है। सऊदी अरब और तुर्की का बैठक में शामिल नहीं होना पाकिस्तान की कूटनीतिक जीत है। मोदी की कूटनीतिक हार प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने 14 प्रशांत द्वीपीय देशों के नेताओं से कहा कि सच्चा मित्र वही है जो मुश्किल समय में काम आए। भरोसेमंद माने जाते हैं। वे “जरूरत की इस घड़ी में हमारे साथ नहीं खड़े रहे। प्रशांत द्वीप के देश हमारे साथ खड़े हैं।

चीन
चीन ने कश्मीर को ‘विवादित क्षेत्र’ बताते हुए श्रीनगर में बैठक में भाग लेने से इनकार कर दिया है। चीनी विदेश मंत्रालय के प्रवक्ता वांग वेनबिन ने शुक्रवार को एक बयान जारी कर कहा कि चीन विवादित क्षेत्रों में किसी भी तरह की जी20 बैठक आयोजित करने का कड़ा विरोध करता है और ऐसी बैठकों में भाग नहीं लेगा। चीन वास्तव में एक दुश्मन देश है। चूंकि चीन पाकिस्तान का समर्थन करता है, इसलिए जाहिर तौर पर वह कश्मीर में किसी भी बैठक में शामिल नहीं होगा। चीन ने पहले अरुणाचल प्रदेश और लद्दाख में होने वाली बैठकों में हिस्सा लेने से इनकार कर दिया था। चीन ने इस फैसले से दो संदेश दिए हैं, एक तो यह कि वह भारत विरोधी है और दूसरा यह कि वह पाकिस्तान समर्थक है।
चीन इस क्षेत्र में आक्रामक रुख अख्तियार कर रहा है और प्रशांत द्वीप देशों पर अपना प्रभाव बढ़ाने की कोशिश कर रहा है। मोदी पापुआ न्यू गिनी की यात्रा करने वाले पहले भारतीय प्रधानमंत्री हैं। चीन की आक्रामकता के कारण एलएसी पर तनाव बना हुआ है। जून 2020 में गलवान घाटी में दोनों सेनाओं के बीच हिंसक झड़प हुई थी। तब से, चीन के साथ संबंधों में गिरावट जारी है। भारतीय सैनिक इस्राइली रक्षा बलों की क्राव मागा – आत्मरक्षा के लिए एक मार्शल आर्ट सीख रहे हैं।
पाकिस्तान
पाकिस्तान ने श्रीनगर में होने वाली बैठक का विरोध किया था। लेकिन अब चीन, तुर्की और सऊदी अरब ने इस कन्वेंशन में हिस्सा लेने से इनकार कर दिया है. मिस्र को विशेष अतिथि के रूप में आमंत्रित किया गया था लेकिन मिस्र भी बैठक में भाग लेने नहीं आया। 5 अगस्त 2019 को, भारत ने अनुच्छेद 370 को निरस्त करके जम्मू और कश्मीर की विशेष स्थिति को समाप्त कर दिया। भारत के इस कदम से पाकिस्तान नाराज हो गया और उसने भारत के साथ व्यापारिक संबंध तोड़ लिए।
भारत पहुंचे पाकिस्तान के विदेश मंत्री बिलावल भुट्टो जरदारी ने भी कहा कि जी-20 के सदस्य देश कश्मीर में हुई बैठक में हिस्सा लेकर अपनी नैतिकता से समझौता नहीं करेंगे. कश्मीर में बैठक करने के लिए हम इसकी निंदा करते हैं और समय आने पर हम ऐसा जवाब देंगे जिसे याद रखा जाएगा।

टर्की
तुर्की के राष्ट्रपति रेसेप तईप एर्दोगन के पाकिस्तान के साथ लंबे और घनिष्ठ संबंध हैं। उनके मुताबिक इस्लामिक देशों के संगठन (OIC) में भी तुर्की कश्मीर पर पाकिस्तान की नीतियों का समर्थन करता है, इसलिए इसमें कोई आश्चर्य की बात नहीं है. तुर्की की विदेश नीति का एक विशेष रूप से वैचारिक पहलू रहा है, जिसके केंद्र में इस्लाम है। पिछले चार-पांच सालों में तुर्की ने कश्मीर मुद्दे को अपनी विदेश नीति का अहम हिस्सा बना लिया है. कश्मीर की तुलना फिलिस्तीन से करते हैं। कश्मीर मुद्दे पर एक संसदीय समिति भी बनाई गई है, जिसका भारत ने कड़ा विरोध किया है। अगस्त 2019 में तुर्की ने भारत के फैसले का विरोध किया था। उन्होंने ओआईसी में भी कश्मीर मुद्दे पर पाकिस्तान का खुलकर समर्थन किया है। इसमें कोई शक नहीं है कि तुर्की कश्मीर मुद्दे पर कोई नरमी दिखाएगा। पाकिस्तान के राजनयिक संबंध भी सीमित थे। तुर्की ने पाकिस्तान का समर्थन करते हुए धारा 370 को निरस्त करने के लिए भारत की आलोचना भी की। तुर्की के राष्ट्रपति रेसेप तईप एर्दोगन कई मौकों पर कश्मीर का मुद्दा उठा चुके हैं। 24 सितंबर 2019 को संयुक्त राष्ट्र महासभा को संबोधित करते हुए उन्होंने कहा कि अंतरराष्ट्रीय समुदाय पिछले 72 सालों से कश्मीर मुद्दे का समाधान खोजने में विफल रहा है.

फरवरी 2020 में जब एर्दोगन ने पाकिस्तान का दौरा किया तब भी उन्होंने कश्मीर का मुद्दा उठाया। पाकिस्तानी संसद के संयुक्त सत्र को संबोधित करते हुए उन्होंने कहा कि वह कश्मीर मुद्दे पर पाकिस्तान का समर्थन करना जारी रखेंगे। उन्होंने कहा कि कश्मीर पाकिस्तान के लिए उतना ही महत्वपूर्ण है जितना कि तुर्की के लिए। भारत ने उनके बयान पर प्रतिक्रिया देते हुए कहा कि तुर्की को भारत के आंतरिक मामलों में दखल नहीं देना चाहिए। भूकंप में भारत की मदद के लिए तू

रिकी ने उन्हें अपना सच्चा दोस्त बताया।

सऊदी अरब
खासकर नरेंद्र मोदी के प्रधानमंत्री बनने के बाद भारत और सऊदी अरब के बीच संबंधों में काफी सुधार हुआ है। उनके मुताबिक यूक्रेन युद्ध के बाद सऊदी अरब की सोच बदली है. अरब लीग की बैठकों के एक युग के बाद, अरब दुनिया ने एक नई तरह की एकता देखी है। सीरिया अरब लीग में वापस आ गया है। फिलिस्तीन, लीबिया, यमन और सूडान के मुद्दे पर सभी सदस्य एकजुट हैं। सऊदी अरब ने कश्मीर से अनुच्छेद 370 हटाए जाने पर बहुत कड़ी प्रतिक्रिया नहीं दी है। ऐसे में कश्मीर में जी-20 की बैठक से सऊदी अरब की गैरमौजूदगी कई सवाल खड़े कर रही है.
सऊदी अरब और भारत के बीच संबंध बहुत अच्छी स्थिति में हैं। सऊदी अरब भी कश्मीर मुद्दे पर खामोश है। कश्मीर से अनुच्छेद 370 हटाए जाने के बाद पीएम मोदी ने अक्टूबर 2019 में सऊदी अरब का दौरा किया था. सऊदी क्राउन प्रिंस मोहम्मद बिन सलमान और मोदी के बीच द्विपक्षीय वार्ता हुई। 2014 में नरेंद्र मोदी के सत्ता में आने के बाद से सऊदी-भारत के संबंध मजबूत हुए हैं। सऊदी अरब में 26 लाख से ज्यादा भारतीय काम करते हैं।

सऊदी अरब अमेरिका, चीन और यूएई के बाद भारत का चौथा सबसे बड़ा व्यापारिक साझेदार है। भारत सऊदी अरब से 18 फीसदी कच्चा तेल और 22 फीसदी सीएनजी आयात करता है। वित्त वर्ष 2021 से 22 के दौरान दोनों देशों के बीच 42.8 अरब डॉलर का व्यापार हुआ। ऐसे में कश्मीर में हुई बैठक में सऊदी अरब का न आना भारत के लिए एक झटके के तौर पर देखा जा रहा है.

मिस्र
भारत ने जी-20 बैठक में विशेष अतिथि के रूप में मिस्र को आमंत्रित किया। मिस्र ने भी इसे स्वीकार कर लिया लेकिन अंतिम समय में बैठक में भाग लेने से इनकार कर दिया।
मिस्र में भाग न लेने का निर्णय सबसे आश्चर्यजनक है। महज चार महीने पहले मिस्र के राष्ट्रपति अब्देल फत्ताह अल-सिसी 26 जनवरी को गणतंत्र दिवस के मौके पर मुख्य अतिथि थे. भारतीय विदेश मंत्रालय ने ऐसा फैसला क्यों लिया? यह सोचने की जरूरत है कि मिस्र ने ऐसा क्यों किया। सऊदी अरब ने मिस्र की अर्थव्यवस्था में मिस्र की बहुत मदद की है। ऐसे में मिस्र के लिए सऊदी अरब के अलावा कोई फैसला लेना आसान नहीं है.

जी-20 में शामिल देश
बैठक में 25 देशों के 150 प्रतिनिधि भाग ले रहे हैं।
भारत, अर्जेंटीना, ऑस्ट्रेलिया, ब्राजील, कनाडा, चीन, फ्रांस, जर्मनी, इंडोनेशिया, इटली, जापान, दक्षिण कोरिया, मैक्सिको, रूस, सऊदी अरब, दक्षिण अफ्रीका, तुर्की, ब्रिटेन, अमेरिका, यूरोपीय संघ जी के सदस्य देश हैं।

रूस
1955 में कश्मीर आए सोवियत संघ के प्रधानमंत्री निकोलाई बुल्गानिन और तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टी के महासचिव निकिता ख्रुश्चेव ने कहा था कि कश्मीर भारत का अभिन्न अंग है। यह नहर की एक बड़ी उपलब्धि थी।[:]