[:gj]દિલીપ પટેલ, અમદાવાદ, 27 ડિસ્મેબર 2022
અંજીર એક ખૂબ જ સ્વાદિષ્ટ સુકો મેવો કે ડ્રાય ફ્રુટ છે. અંજીર સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ ફાયદાકારક છે. શેતૂર પરિવારનું છે. અંજીર પોષક તત્વો, ખાસ કરીને ખનિજોનું પાવરહાઉસ છે. અંજીરમાં 60થી 83 ટકા ખાંડના કારણેતે વિશ્વનું સૌથી મધુર ફળ માનવામાં આવે છે. બે વર્ષ પછી ઉપજ આપવાનું શરૂ કરે છે. ચારથી પાંચ વર્ષ જુના છોડમાંથી લગભગ 15 કિલો ફળો મેળવવામાં આવે છે, ઉપરાંત છોડ વધતાં જથ્થો વધે છે તેના ફળ મોટા અને સ્વાદિષ્ટ હોય છે. કચ્છમાં અંજીર થાય છે.
ત્રણ ભાઈઓ
12 એકરમાં ગ્રીનહાઉસમાં સફળ ખેતી કરે છે. મુંબઇથી વેચાણ કરે છે. રાહુલ પ્રવિણભાઈ ગાલા, અપુર્વ ગાલા અને હર્ષલ ગાલા નામના આ ત્રણેય ભાઈઓ કચ્છ, ઉમરગામ અને મુંબઈમાં મેનેજમેન્ટથી સમગ્ર ખેતીને સંભાળી રહ્યા છે. રાહુલભાઈએ ઓસ્ટ્રેલિયાથી બીએસસી હોર્ટીકલ્ચરનો, બીજા નંબરના અપુર્વભાઈએ એમબીએનો જ્યારે કે ત્રીજા નંબરના હર્ષલભાઈએ ઈઝરાયલથી બીએસસી ઈન એગ્રીકલ્ચરનો અભ્યાસ કરેલો છે. ઓસ્ટ્રેલિયામાં બીએસસી હોર્ટીકલ્ચરનો, સૌથી નાનાએ ઇઝરાયેલમાં બીએસસી ઇન એગ્રીકલ્ચરનો અને વચોટ ભાઇએ એમબીએનો અભ્યાસ કર્યો છે. ગુજરાતમાં ભાગ્યે જ થતી અંજીરની ખેતી ગ્રીનહાઉસમાં કરી છે. 1015માં ઉમરગામમાં 90 એકર અને કચ્છમાં 175 એકર જમીનમાં ખારેક, શાકભાજી પાક, અંજીર અને અન્ય ખેતી કરી હતી.
ઉમરગામ
ગુજરાતમાં પ્રથમ અંજીરની ખેતી બારડોલીમાં 2 વર્ષ પહેલા શરૂ થઈ હતી. 3 ખેડૂતે 22 વીંઘામાં 6600 અંજીરના છોડ ઉછેર્યા છે. ઉમરાખ ગામના ખેડૂત કલ્પેશ પટેલ 6 વીંઘામાં 1800 છોડ વાવ્યા હતા. ધામડોદના ખેડૂત જયેશ પટેલ 9 વીંઘામાં 2700 છોડ વાલ્યા હતા. ખરવાસા ગામના ખેડૂત ભુપેન્દ્ર સોલંકીએ 7 વીંઘામાં 2100 છોડ અંજીરના છોડ વાવ્યા હતા. 14 માસ થતાં ફળ આવ્યા હતા. 5 વખત તોડી નાખવામાં આવ્યા છે.
અંજીરનો પાક સુરત અને મુંબઈથી વેપારીઓ ખરીદી કરતાં હોય છે. લીલા અંજીરનો ભાવ 100 રૂપિયા કિલોનો છે. સૂકા કિલોના 1200 રૂ.થી 1800 રૂ.સુધીનો આવે છે. ડી હાઈડ્રેશન પ્લાન્ટ લગાવવાની જરૂર પડે છે.
અંજીર વાવણીનો ખર્ચ અને ઉત્પાદન
અંજીરનો છોડ 130 રૂ.થી 145 રૂ. સુધીમાં મહાષ્ટ્રના પૂનાથી લાવવામાં આવે છે. જેની વાવણી ખર્ચ 1 વીંઘામાં 25 થી 30 હજારની આસપાસ થાય છે. જ્યારે છોડ પરિપક્વ બન્યા બાદ લેવાતા પાકમાં દોઢથી બે વર્ષમાં એક છોડ 100 કિલો અંજીરનું ઉત્પાદન થાય છે, એટલેકે એક છોડથી 10 હજારની આવક થાય છે.
અમરેલીમાં વાવેતર
અમરેલી જિલ્લાના આંકડિયા ગામના વિલાસ બેને અંજીરની ખેતી શરૂ કરી છે. વિલાસ બેનના પતિ દિનેશ ભાઈ ચીનના એક ફાર્મ હાઉસમાં 2019માં રોકાયા હતા અને ત્યાં અંજીરની ખેતી જોઈ આવ્યા હતા.
2020માં લોકડાઉનમાં સુરતથી અમરેલી આવ્યા હતા. સાત વીઘા જમીનમાં અંજીરના 3400 રોપાઓ મલેશિયાથી મંગાવીને ઓર્ગેનિક રીતે અંજીરની ખેતી કરવાનું નક્કી કર્યું. બે વર્ષથી આખો પરિવાર ખેતરમાં કામ કરે છે. 8થી 10 લાખ રૂપિયાની કમાણી થઇ હતી. 1400થી 1600 રૂપિયા કિલોનો ભાવ મળ્યો હતો.
છ મહિના બાદ ફળ આવ્યા હતા. 120 ગ્રામ એક ફળનું વજન હતું. બીજો પાક ફરી ચોમાસામાં આવ્યો એટલે કે એક વર્ષમાં બે વખત અંજીરનો પાક આવે છે. ચોમાસાના પાકમાં પાણીને લીધે મીઠાશ ન આવતા તેનું જામ બનાવી વેચ્યો હતો.
ગાયનું છાણ, ગોમૂત્ર, ગાયનું દૂધ, છાશ, ચણાનો લોટ ગોળનો છંટકાવ કરે છે. ટપક સિંચાઈમાં પાણી સાતે તે ભેળવીને આપે છે. રોપના જડમૂળ સુધી પહોંચી જાય છે. છટકાવ અને પીયત પણ કરે છે. અફઘાનથી આયાત કરવામાં આવતા અંજીર કરતા ઓર્ગેનિક અંજીરમાં વધુ મીઠાશ હોવાથી મોટા આંકડિયા ગામના અંજીર વધુ પસંદ કરે છે.
મેઘરજ
અરવલ્લી જિલ્લાના મેઘરજના શાંતિપુરા કંપા ગામે બેચરભાઈ પટેલે સૌ પ્રથમ વાર અંજીરની ખેતી ખેડૂત અંજીર, એપલ બોળ, જામફળ, દાડમ, મોસંબી, સ્ટોબેરી, કીવી, એલચી, શેરડી, વાઈટ જાંબુ,કાળા જાંબુ,સંતરા, નારંગી,સહીત ખેતરમાં કુલ 18 જાતના ફળ અને આંતર પાક વાવે છે. શાકભાજી જેવા કે રીંગણ,મરચાની અલગ અલગ જાત,વટાણા,છ જાતના અલગ અલગ આંબાના છોડ પણ વાવ્યા છે.
યૂટ્યૂબથી માહિતી મેળવી હતી. અંજીરનો પાક દસથી અગિયાર મહિનામાં તૈયાર થાય છે અને પાક તૈયાર થતા તેના ફળ લીલી અંજીરનો ભાવ 150 થી 200 રૂપિયા કિલોના ભાવે વેચાય છે. જયારે સૂકી અંજીરના સૂકા ફળને પ્રોસેસિંગ કરીને બજારમાં કિલોના 1100 થી 1200 રૂપિયાના ભાવે વેચાય છે. અંજીરના પાકનું ઉત્પાદન એક વીઘામા અંદાજિત અઢી થી ત્રણ લાખ જેટલું થાય છે.
દેશ વિદેશમાં ખેતી
તુર્કીમાં આયડીન, ઇઝનીર અને મુગલા વિસ્તારના અંજીર શ્રેષ્ઠ હોય છે.
વાવેતર ભૂમધ્ય સમુદ્રના દેશોમાં, અફઘાનિસ્તાન અને અમેરિકામાં થાય છે. ભારતમાં પુણેની આસપાસ, કર્ણાટક અને ઉત્તરપ્રદેશમાં તેનું વાવેતર થાય છે. બેંગ્લોરની આજુબાજુ તેમજ ઉત્તર ભારત પંજાબ, બિહારમાં પણ અંજીરની ખેતી થાય છે. હાલમાં દુનિયાના અર્ધશુષ્ક પ્રદેશોમાં તેનું વાવેતર થાય છે. અંજીરનો ફાલ 20થી30 વર્ષ સુધી આવે છે જ્યારે તેની સાથે સાથે બીજા શાકભાજી અને બાજરી જેવા પાક પણ લઈ શકાય છે.
વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મોરેસી કુળની એક વનસ્પતિ છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Ficus carica L.છે. મૂળ વતન દ. અરબસ્તાન. આદિમાનવે સંવર્ધિત કરેલ ફળોમાંનું આ એક છે.
સૂકામેવામાં એક મેવો છે અંજીર. અંજીરની ખેતી ખેડૂતો માટે એક નવી તક લઈને આવી છે.
ગુજરાતમાં વલસાડ જિલ્લામાં ફળાઉ ઝાડ તરીકે વવાય છે. હવે ગુજરાતમાં ખેતી થવા લાગી છે. જૂનાગઢ, ખેડા, વડોદરા, કચ્છ, બનાસકાંઠા, પાટણ જિલ્લામાં ખેતી થવા લાગી છે. યોગ્ય સમયે છંટણી કરવી, ખાંચા પાડવા તેમજ ગેરું રોગના નિયંત્રણની જાણકારીના અભાવને કારણે અંજીરની વ્યવસ્થિત ખેતી થતી નથી.
અંજીરની સાથે સાથે બીજા પાક પણ લઈ શકો.
જમીન
અંજીરનું વાવેતર વિવિધ પ્રકારની સારા નિતારવાળી જમીનમાં થઇ શકે છે. ગુજરાતની જમીન અંજીરના પાક માટે અનુકૂળ છે. જે જમીનમાં કૃમિનો ઉપદ્રવ હોય ત્યાં અંજીરની ખેતી કરવી હિતાવહ નથી.
અંજીરનું વાવેતર નિતારવાળી જમીનમાં કરવાથી સારો ફાલ મળે છે. તેને મધ્યમ કાળી અને ગોરાડુ જમીન માફક આવે છે. અંજીરના છોડ ક્ષાર સામે પ્રતિકારક શક્તિ ધરાવે છે આથી થોડી ક્ષારીય જમીનમાં પણ તે સફળતાપૂર્વક ઉછેરી શકાય છે. ગુજરાતની જમીન અંજીરના પાક માટે અનુકૂળ છે. જમીનમાં અળસિયા અથવા બીજા જીવ હોય ત્યાં અંજીરની ખેતી યોગ્ય રીતે નથી થઈ શકતી.
આબોહવા
અંજીરનો વિકાસ 15.5 સે.થી 21 સે. જેટલું ઉષ્ણાતાપમાન હોય તેવા વાતાવરણમાં સારો થાય છે. આ સમશીતોષ્ણ કટિબંધનું ફળ છે. દ્રાક્ષની જેમ માર્ચ-એપ્રિલમાં આવતા ફળને મીઠા બહાર કહે છે જ્યારે ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર માસમાં આવતા ફળને ખટ્ટા બહાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. મીઠા બહાર ફળની ક્વોલિટિ વધુ સારી હોય છે. જ્યારે ખટ્ટા બહારના ફળનો ઉપયોગ જેલી અને જામ બનાવવામાં થાય છે.
જાતો
800 જાતો છે.
થડ સફેદ રંગની છાલ ધરાવે છે. તેના પાન સુગંધિત તથા 15-25 સેમી લાંબા અને 10-20 સેમી પહોળા હોય છે.
વ્યાપારિક જાત બીજ વગરની હોય છે, જે માટે પ્રસર્જન કટકાકલમથી થાય છે. તે ઉપરાંત ગુટીકલમ, પ્રકાંડ-ઉપરોપણ તથા કલિકા-ઉપરોપણથી પણ પ્રસર્જન શક્ય છે. પ્રસર્જન માટે જુલાઈથી સપ્ટેમ્બર, ફેબ્રુઆરી અને માર્ચ અનુકૂળ હોય છે.
વધુ ફળના ઉત્પાદન માટે છાંટણી ઉપરાંત ડાળખીઓ ઉપર ઘીસી પાડવી જરૂરી હોય છે. ફળ પાકવાની શરૂઆત થાય ત્યારે છાલનો રંગ બદલાય છે. એપ્રિલ અને માર્ચ માસમાં આ પ્રક્રિયા ચાલે છે. સારા નિતારવાળી એક મીટર ઊંડાઈવાળી હલકી જમીનમાં વાવેતર સારી રીતે થાય છે. વધુ ભેજ સંઘરી શકે તેવી જમીન તેને માફક આવતી નથી. ખાતર જરૂરી છે. રસ્તાની બંને બાજુએ છાયાવૃક્ષ તરીકે ઉપયોગી.
કેપ્રી (capri), સ્મિર્ના (smyrna), સફેદ સાન પૅડ્રો (San Padro) અને સામાન્ય એશિયાઈ. સ્મિર્ના અંજીર ઉનાળામાં ફળ આપે છે. સામાન્ય અને સાન પૅડ્રો પ્રકાર વસંતમાં પણ ફળ આપે છે, પણ તે માટે કૅપ્રીકરણ (caprification)ની જરૂર રહે છે. પાક વખતે વરસાદથી અંજીર બગડે છે. ભેજ વધુ હોય ત્યાં અંજીરનાં ફળ સુકાતાં નથી.
ભારતમાં ખેતી થતી હોય તેવી વ્યાપારિક જાતોમાં મુખ્યત્વે પુણે અંજીર છે. અન્ય જાતોમાં બ્લૅક ઇલાયચી, બ્રાઉન તુર્કી, તુર્કિશ વ્હાઇટ, કાબુલ અને મિશન વગેરે છે.
વાવેતર
4.5 મીટરના અંચરે 60 સેમી બાય 60 સેમી બાય 60 સેમી માપના ખાડા મે માસમાં કરી 15 દિવસ તપવા દેવા. ત્યારબાદ ખાડાની માટી સાથે 20 કિગ્રા છાણિયું ખાતર અને 250 ગ્રામ દિવેલાનો ખોળ ખાડા દીઠ ભેળવીને ખાડા પૂરવા. ખાડાના તળિયે 50 ગ્રામ 10 ટકા B.H.C પાવડર મૂકવો. સંવર્ધન
અંજીરનું પ્રસર્જન મુખ્યત્વે કટકા કલમ, હવાની દાબકલમ અથવા ગુટી કલમથી થાય છે. તદ્ઉપરાંત કલિકારોપણ અને ઉપરોપણ દ્વારા સફળતા પૂર્વક કલમ થઈ શકે છે.
રોપણી
અંજીરની ખેતીમાં અંજીરના છોડની રોપણી ખાસ કરીને જુલાઈ- ઓગષ્ટ માસમાં કરવામાં આવે છે. 4.5થી 5 મીટરના અંતરે 60 સે.મી. × 60 સે.મી. × 60 સે.મી. માપના ખાડા મેં માસમાં કરી 15 દિવસ તપવા દેવા. ત્યારબાદ ખાડાની માટી સાથે 20 કિ.ગ્રા. છાણિયું ખાતર અને 250 ગ્રામ દિવેલી ખોળ ખાડા દીઠ ભેળવીને ખાડા પૂરવા. ખાડાના તળિયે પ ગ્રામ 10 તકા બી.એચ.સી. પાઉડર મૂકવો. અંજીરનું વાવેતર કટકા કમલ, હવાની દાબ કલમ અથવા ગુટી કલમની પધ્ધતિથી કરવમાં આવે છે એ ઉપરાંત કલિકારોપણ અને ઉપરોપણ દ્વારા સફળતાપૂર્વક કલમ કરવામાં આવે છે.
ફળમાંથી બીજ કાઢી, સાફ કરીને સુકવી, કોથળી અથવા કુંડામાં ખાતર અને માટીમા મિક્ષ રોપણી કરવામાં આવે છે.
કટકાથી સંવર્ધન
આ માટે કોકોપીટ, સેંદ્રીય ખાતર અને માટીને મિક્ષ કરીને થેલીમા ભરવામા આવે છે. અંજીરના 15-20 સેમી ના કટકા કરવા અને તેની નીચેના ભાગે ત્રાંસો કાપ મુકી તથા આઇ.બી.એ. 1000 પી.પી.એમ. અને ફુગનાશક ની માવજત આપી તૈયાર કરેલ મીડિયામાં રોપવા. એકંદરે કટકાથી સંવર્ધન કરવુ વધુ હિતાવહ છે.
માવજત – ખાતર
પુખ્ત ક્ષુપને 500:400:400 ગ્રામ નાઇટ્રોજન:ફોસ્ફરસ:પોટાશ આપવાની ભલામણ કરવામાં આવેલી છે.
રોપણી પછી પાકની માવજત નીચે પ્રમાણે કોઠા મુજબ ખાતર ઉમેરીને કરવી.
વર્ષ છાણિયું ખાતર (કિ.ગ્રા નાઈટ્રોજન (ગ્રામ) ફોસ્ફરસ (ગ્રામ) પોટશ (ગ્રામ)
પ્રથમ 10 180 60 50
બીજું 20 360 120 120
ત્રીજું 30 540 180 180
ચોથું 40 720 240 240
પાંચમું (મોટા છોડ) 50 900 300 300
દર વર્ષે ઓગષ્ટ-સપ્ટેમ્બર માસ દરમિયાન છાંટણી અને ખાંચા પાડ્યા પછી છાણિયું ખાતર અડધો જથ્થો આપવો. નાઈટ્રોજનનો બાકીનો અડધો જથ્થો છાંટણી અને ખાંચા પાડ્યા પથી 2થી 2.5 માસ પછી આપવો.
સિંચાઈ
અંજીર ઓછા પણીએ થતો પાક ગણાય છે. પરંતુ જો નિયમિત પિયત કરવામાં આવે તો ફળની અને ઝાડની ગુણવત્તામાં ઘણો સુધારો જોવા મળે છે. જેને લીધે ફળ કદમાં મોટા સારી ક્વોલિટિના અને વધુ સંખ્યામાં બેસે છે. સામાન્ય રીત અંજીર ઓછા પાણીએ થતો પાક ગણાય છે પરંતુ તાજેતરના વર્ષોમાં અંજીરના પાકને પિયતની જરૂરિયાત અંગે લેવામાં આવેલ અખતરા પરથી જણાયું છે કે નિયમિત પિયત આપવાથી છોડની વાનસ્પતિક વૃદ્ધિ વધારે થાય છે. ફળો કદમાં મોટા, સારી ગુણવતાવાળા તેમજ વધારે સંખ્યામાં બેસે છે. જે તે સ્થળના હવામાન અને જમીનના પ્રકારના આધારે વર્ષ દરમ્યાન 14થી 17 પિયત આપવાં જોઈએ. શિયાળામાં 16થી 18 દિવસના અંતરે જ્યારે ઉનાળામાં 6થી 8 દિવસના અંતરે અને ચોમાસામાં જરૂર મુજબ પિયત આપવું.
આંતર પાકો
અંજીરના છોડ બે થી ત્રણ વર્ષના થાય ત્યાં સુધી કઠોળ અને રીંગણ, મરચાં, ટામેટા, ભીંડા, ગુવાર જેવા પાકો લઈ શકાય છે.
નિંદામણ
પાકનું નિંદામણ ભૌગોલિક સ્થળ ઉપર આધારિત હોય છે જેમ કે, પુનામાં અને ઉત્તર ભારતમાં ડિસેમ્બર માસમાં નિંદામણ કરવામાં આવે છે. જ્યારે કર્ણાટકમાં જાન્યુ-ફેબ્રુઆરી માસમાં નિંદામણ કરવામાં આવે છે. જ્યારે તમિલનાડુમાં તો નિંદામણ કરવામાં જ નથી આવતુ. પણ તેને પદલે ડાળીઓ ઉપર ખાંચા પાડવામાં આવે છે જેને કારણે નવી નવી ડાળીઓ ફૂટે છે અને ફળ વધુ આવે છે. ગુજરાતમાં ઓગષ્ટ-સપ્ટેમ્બર મહિનામાં નિંદાણણ કરવામા આવે છે.
જીવાત
અંજીરમાં થડને કોરી ખાનારી ઇયળ અને ફળમાખી સૌથી વધારે નુકશાન પહોચાડે છે. આ ઉપરાંત પક્ષીઓ પણ કેટલીક વાર ફળને નુકશાન પહોચાડે છે. અંજીરમાં સામાન્ય રીતે થડનો સડો, પાન ઉપર ભુખરા ડાઘ જેવા રોગો સમાન્ય રીતે જોવા મળે છે. જેને ફુગનાશક દવાના છંટકાવથી નિયંત્રિત કરી શકાય છે.
ફાલની મૌસમ
સામાન્ય અંજીરના ફળનો વિકાસ પરાગનયન વિના થાય છે અને તેનું વાવેતર ભારતમાં કરવામાં આવે છે. વિકાસ 15.5° થી 21° સેલ્શીયસ જેટલું તાપમાન હોય તેવા વાતાવરણમાં અંજીરના છોડનો વિકાસ સારો થાય છે. આ સમશીતોષણ કટિબંધનું ફળ છે. દ્રાક્ષની જેમ તેના ફળ શિયાળામાં આવી માર્ચ એપ્રિલમાં પરીપક્વ થાય છે.
અંજીર રોપ્યા બાદ પહેલા વર્ષે પ્રમાણમાં થોડાક જ ફળ-ફૂલ બેસે છે પરંતુ ધીરે ધીરે પાંચમા વર્ષ સુધી ભરચક ફળ ફૂલ આવવાની શરૂઆત થઈ જાય છે. અંજીરના ઝાડ ઉપર 30થી 40 વર્ષ સુધી સારુ ઉત્પાદન મળી રહે છે. પશ્ચિમ અને ઉત્તર ભારતમાં માર્ચથી જૂન સુદી મીઠા બહારના ફળ પાકે છે જ્યારે દક્ષિણ ભારતમાં બે ફાલ લેવાય છે જેમાં જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર ખટ્ટા બહાર અને ફેબ્રુઆરી-મે મહિનામાં મીઠા બહારના ફળ આવે છે.
છટણી
નવા રોપેલા છોડની 1 મીટરની ઊંચાઈ થાય એટલે તેમાંથી ફળને ઉતારી તેને વ્યવસ્થિત ટ્રીમ કરતું રહેવું તેને કારણે થડ મજબૂત થશે. પહેલા જુની ડાળીઓ ઉપર ફળ બેસસે અને પછી નવી ઉગેલી ડાળીઓ ઉપર ફળ આવશે.
દર વર્ષે ઓગષ્ટ સપ્ટેમ્બર માસ દરમ્યાન છંટણી અને ખાંચા પાડયા પછી છાણિયું ખાતર અડધો જથ્થો નાઇટ્રોજન તેમજ પોટાશ અને ફોસ્ફરસ યુક્ત ખાતરનો પૂર્ણ જથ્થો આપવો. નાઇટ્રોજનનો બાકીનો અડધો જથ્થો છંટણી અને ખાંચા પાડ્યા પછી 2થી 2.5 માસ પછી આપવો.
અંજીરના નવા રોપેલા છોડને આશરે એક મીટરની ઊંચાઈ સુધી અવારનવાર ફુટ કાઢતા રહેવું જેથી એક સુંદર અને મજબૂત થડ તૈયાર થાય છે. મૂળ અને થડની નજીક એક પળ ફણગો ફૂટવા દેવો નહીં. અંજીરનો પહેલો ફાલ આગળના વર્ષની જૂની ડાળીઓ પર આવે છે અને બીજો ફાલ ચાલુ ઋતુની ડાળી પર આવે છે.
અંજીરના છોડની છંટણીનો સમય અને કેટલી છાંટણી કરવી તે અંજીરની જે તે જાતની વૃદ્ધિની ટેવ અને ઉત્પાદક્તાના આધારે કરી શકાય. પુનામાં હલકી છંટણી જ્યારે ઉત્તર ભારતમાં આગળના વર્ષ ની જૂની ડાળી પર ૩ થી ૪ કલિકા રાખીને ડિસેમ્બર માસમાં છાંટણી કરવામાં આવે છે. કર્ણાટકમાં જાન્યુઆરી ફેબ્રુઆરી માસ દરમ્યાન જૂની ડાળીને ૨ કલિકા રાખીને છંટણી કરવામાં આવે છે જેથી જુલાઈ- ઓકટોબર માં ફળ મળે. કેટલાક ખેડૂતો ઓકટોમ્બરમાં છંટણી કરવાનું પસંદ કરે છે જેથી ઉનાળામાં ફળ મળે. આની બિલકુલ વિરૂદ્ધ તમિલનાડુમાં છંટણી થોડી અથવા બિલકુલ કરવામાં આવતી નથી. તદઉપરાંત છંટણીની સાથે સાથે જૂની ડાળીઓ પર ખાંચા પાડવાની પદ્ધતિઓ પણ અપનાવાય છે આથી બાજુની ડાળીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. આ માટે એકાદ વર્ષ જૂની ડાળીના મધ્યભાગમાં કલિકાની ઉપરના ભાગમાં ફકત છાલ તેમજ થોડું લાકડું કપાય તે રીતે ત્રાસો કાંપ ‛ખાંચ’ પાડવામાં આવે છે. કાપની લંબાઈ પહોળાઈમાં ફેરફાર જે તે ડાળના કદ ઉપર આધારિત છે. અખતરાના પરિણામથી ફલિત થયેલ છે કે છંટણી અને ખાંચા પાડવાની માવજત સંયુકત રીતે કરવામાં આવે તો વધારે પ્રમાણમાં બાજુની ડાળીઓ ઉત્પન્ન કરી ઉત્પાદન વધારી શકાય છે. ગુજરાતમાં ઓગષ્ટ સપ્ટેમ્બર માસમાં હલકી છંટણી અને ખાંચા પાડવાનું કાર્ય થઇ શકે છે.
અંજીર રોપ્યા બાદ પહેલા વર્ષથી જ થોડાક ફૂલ- ફળ બેસે છે પરંતુ તેને કાઢી નાંખવા જોઇએ. કારણકે તેમ ન કરવામાં આવે તો વાનસ્પતિક વૃદ્ધ ઘટે છે. સામાન્ય રીતે પાંચમાં વર્ષથી સ્થિર ઉત્પાદન મળે છે. પશ્ચિમ અને ઉત્તર ભારતમાં માર્ચથી જૂન સુધી મીઠી બહારના ફળ પાકે છે. દક્ષિણ ભારતમાં અંજીરના બે ફાલ લેવામાં આવે છે. ખટ્ટ બહારના ફળ જુલાઇ-સપ્ટેમ્બર અને મીઠી બહારના ફળ ફેબ્રુ-મે માસમાં થાય છે.
ફળ સંયુક્ત પ્રકારનુ તથા 5-5 સેમી લાંબુ અને લીલા રંગનુ હોય છે. ફળ પાકતી વખતે જાંબલી અથવા ભુરા રંગનુ બને છે.
ફળ
ફળ ધારણ કરતું અંજીરનું વૃક્ષ 5 મીટરથી 8 મીટર સુધી ઊંચું હોય છે. પર્ણ ઘેરા લીલા રંગનાં ઊંડાં પંચખંડીય બરછટ હોય છે. તેનાં ફૂલ સામાન્ય રીતે નજરે ન ચડે તેવાં હોય છે, પુષ્પાસન ઉપર એકલાં માદા ફૂલ જ હોય છે, ત્યારે તેના છિદ્ર પાસે નર પુષ્પો મળે છે, જે પરાગનયન વિના ફળમાં પરિણમે છે. સ્મિર્ના પ્રકારના અંજીરમાં પણ એકલાં માદા ફૂલ હોય છે, પણ તેનું ફલિનીકરણ માદા પતંગિયા પર લાગેલાં બીજાં જંગલી અંજીરના પરાગ દ્વારા થાય છે. ફલિનીકરણ પછી માદા પતંગિયાનું શરીર ફળ સાથે એકરસ થઈ જાય છે. આ જાતની પ્રક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલાં અંજીર મોટાં અને ઉત્તમ હોય છે. બધા જ ફળો એક સાથે પાકતા નથી તેથી ફળ ઉતારવાની પ્રક્રિયા મે થી જુન સુધી ચાલે છે. ફળ પાકતી વખતે જાંબલી અથવા ભુરા રંગનુ બને છે.
અંજીરની સુકવણી
અંજીરમાંથી જામ, જેલી, કેન્ડી જેવી ચીજો બને છે. સુકા અંજીર બારેમાસ બજારમાં ઉપલબ્ધ હોય છે. અંજીરમાં 84 ટકા માવો અને 16 ટકા છાલ હોય છે.
અંજીરની સુકવણી વ્યાપારિક ધોરણે ભારતમાં થતી નથી. પરંતુ સુકા અંજીર પરદેશમાંથી આયાત કરવામાં આવે છે. જો અંજીરની સુકવણી કરવી હોય તો ફળનો ટી.એસ.એસ.20 કરતા વધારે હોય તેવા ફળ પસંદ કરી અને તેને એક ટકા પોટેશિયમ મેટાબાયસ્લફાઈટના દ્વાવણમાં ડુબાડી અને સોલાર ડ્રાયરમાં સૂકવી શકાય છે. અંજીરની સુકવણી વ્યાપારિક ધોરણે ભારતમાં થતી નથી. પરંતુ સૂકા અંજીરની પરદેશમાંથી આયાત કરવામાં આવે છે. જો અંજીરની સુકવણી કરવી હોય તો ફળનો ટી.એસ.એસ. 20 કરતા વધારે હોય તેવા ફળ પસંદ કરી અને તેને એક ટકા પોટેશિયમ મેટાબાયસલ્ફાઈટના દ્રાવણમાં ડુબાડી અને સોલર ડ્રાયરમાં સૂકવી શકાય છે.
ખટ્ટ બહારના ફળનો ઉપયોગ જેલી અને જામ બનાવવામાં થાય છે.
સુકા અંજીર બનાવવાની પ્રક્રિયા
ફેબ્રુઆરી-માર્ચ મહિના દરમિયાન, અંજીર ફળની આવક ખૂબ મોટી હોય છે. ઓછા ભાવના કારણે ખેડુતોને નુકસાન વેઠવું પડે છે. ત્યારે સુકા અંજીર બનાવવામાં ખેડુતોને લાભ થાય છે. પાકેલા અંજીરના ફળની ટી.એસ.એસ. સામગ્રી 17 ટકાથી વધુ હોવી જોઈએ. લાકડાના બોક્સમાં તળિયે એક જાળી મૂકવા. ફળને નેટ પર ફેલાવ્યા પછી છીણીમાં સળગતી આગની જવાળાઓ રાખવામાં આવે છે. તેના પર સલ્ફર પાવડર 1 કિલો દીઠ 4 ગ્રામ અને પછી બોક્સને બંધ કરી દેવું. સલ્ફરના ધુમાડાથી ફળનો રંગ સફેદ થવા લાગે છે. જો વધારે ધુમાડો આપવામાં આવે તો ફળ સૂકાઈ શકે છે. જો ધુમાડો ન આપવામાં આવે તો ફળો કાળા થઈ જશે. સલ્ફરની ગંધ ફળમાં ફૂગના વિકાસને અટકાવે છે. લગભગ 7 દિવસમાં સુકાઈ જાય છે.
ઉત્પાદન
અંજીરની મૌસમ માર્ચથી શરૂ થઈને મે માસની આખર સુધી ચાલે છે. પક્ષીઓથી ફળને બચાવવા માટે માર્ચ માસથી ફળ ઉતારવાનું શરૂ કરવામાં આવે છે. હેક્ટરે સરેરાશ અંજીરનું 8000થી 10000 કિ.ગ્રા પાક તૈયાર થાય છે. આ ફળની નિકાસ કરવામાં આવે છે.
પુણે વિસ્તારમાં તંદુરસ્ત ઝાડ ઉપરથી સરેરાશ 20થી 25 કિગ્રા. ફળ ઊતરે છે. એક કિલો પાકાં અંજીરનો ભાવ રૂ. 15થી 25 રહે છે. હેક્ટરે સરેરાશ ઉત્પાદન 8થી 10 હજાર કિલો ગ્રામ જેટલું મળે છે. વિશ્વમાં અંજીરનું વાવેતર 65,000 હેક્ટરમાં (ઉત્પાદન 8,12,000 ટન) અને ભારતમાં અંજીરનું વાવેતર લગભગ 400 હેક્ટરમાં થાય છે જેમાંથી ૩00 હેક્ટરનો વિસ્તાર મહારાષ્ટ્રમાં (ઉત્પાદન 32,000 ટન જેટલું થાય છે) છે.
ભાવ
અંજીરના એક ક્ષુપ પરથી 150-250 જેટલા ફળ એક સિઝનમાં ઉતરે છે. જે બજારમા 100 થી 200 રુપિયા પ્રતિ કિલોના ભાવે વેચાય છે. એક કિલો પાકા લીલા અંજીરનો ભાવ રૂા. 25થી 50 રહે છે.
રોગમાં ફાયદો
અંજીર બ્લડ પ્રેશરને કબજીયાતમાં ફાયદો કરે છે.
અંજીર સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ ફાયદાકારક છે. સવારે ખાલી પેટે અંજીરનું સેવન કરવાથી ઘણી બીમારીઓ દૂર થાય છે. સવારે ખાલી પેટે અંજીરનું સેવન કરવાથી ઘણી બીમારીઓ દૂર થાય છે. ક્રન્ચી બીજ હોય છે. અંજીર એક એવું ફળ છે જેમાંથી ડ્રાયફ્રુટ પણ બનાવવામાં આવે છે. સવારે ખાલી પેટે પાણીમાં પલાળેલા અંજીર ખાવું. તેના બીજા ઘણા ફાયદા છે.
આખી રાત પાણીમાં પલાળીને ખાલી પેટે અંજીર ખાવાના ફાયદાઓ છે. અંજીરના સેવનથી કબજિયાતની સમસ્યામાં રાહત મળે છે. પેટ સંબંધિત તમામ સમસ્યાઓમાં ફાયદો કરે છે. પોટેશિયમ ભરપૂર માત્રામાં હોય છે, જે શરીરમાં શુગરના સ્તરને નિયંત્રિત કરે છે. ક્લોરોજેનિક એસિડ લોહીમાં શર્કરાના સ્તરને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે. ટાઈપ-2 ડાયાબિટીસમાં પલાળેલા અંજીર ખાવાથી બ્લડ ગ્લુકોઝનું સ્તર પણ નિયંત્રણમાં રહે છે. સલાડ, સ્મૂધી, કોર્નફ્લેક્સ બાઉલ અથવા ઓટ્સમાં અંજીર ઉમેરીને આ સૂકા ફળને તમારા આહારમાં ઉમેરી શકો છો.
લીલા અંજીરમાં પાણી 81 %; પ્રોટીન 12 %; તેલ ૦.4 %; કાર્બોહાઇડ્રેટ 16 %; વિટામિન એ, સી, થોડા પ્રમાણમાં બી1, બી2, બી6, નિકોટિનિક ઍસિડ, પૅન્ટોથેનિક ઍસિડ તથા પોટૅશિયમ, કૅલ્શિયમ, લોહ તથા ફૉસ્ફરસ હોય છે. સૂકા અંજીરમાં પાણી ઓછું હોય છે, તેથી બીજા ઘટકોનું પ્રમાણ વધુ હોય છે, પણ વિટામિન-સી નાશ પામે છે. અંજીર રક્તવર્ધક, પાંડુતા મટાડનાર અને કબજિયાત અને હરસ દૂર કરનાર છે. અનિદ્રા માટે સવારે પલાળેલાં અંજીર રાત્રે ખાવાથી ઊંઘ આવે છે. 60થી 80 ટકા સુગર હોવાથી મગજ ગ્લુકોઝનો વધુ સારી રીતે ઉપયોગ કરી શકે છે.
ચામડી ને લગતા રોગોના ઉપચાર માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે. તેના પાનનો ઉપયોગ જઠર અને આંતરડાને લગતા રોગોની સારવાર માટે પણ થાય છે. ગુણે ઉષ્ણ છે પણ તેનામાં સ્નિગ્ધતા છે.
વધારે ખાવાથી નુકસાન
જે લોકો ખૂબ અંજીર ખાય છે તેમના શરીરમાં કેલ્શિયમની ઉણપ થઈ શકે છે. ઓક્સિલેટ શરીરમાં રહેલા તમામ કેલ્શિયમને શોષી લે છે. પેટ ભારે થઈ જાય છે. કિડની અને પિત્તાશયની બીમારી છે, તેઓએ અંજીર ખૂબ ઓછી માત્રામાં ખાવું જોઈએ કારણ કે તેમાં જોવા મળતું ઓક્સાલેટ આ અંગોને નુકસાન પહોંચાડે છે. પેટમાં દુખાવો અને પેટ ફૂલવાની ફરિયાદ રહે છે. તેનાથી બચવા માટે તમારે અંજીર ખાધા પછી એક ગ્લાસ ઠંડુ પાણી પીવું જોઈએ. બ્લિડિંગની સમસ્યા ઊભી થઈ શકે છે. સ્પ્લીનને ખતમ કરે છે જેના દ્વારા શ્વેત રક્તકણો બને છે. અંજીરની તાસીર ગરમ હોવાથી ઉનાળાની ઋતુમાં તેને વધુ ન ખાવું જોઈએ નહીં. લીવરમાં સમસ્યા થઈ શકે છે. આ સાથે આંતરડામાં બ્લોકેજ થવાનું પણ જોખમ બને છે. બીજ સરળતાથી પચી શકતા નથી.
————-
[:en]The world’s sweetest fruit fig cultivation started in Gujarat[:hn]दिलीप पटेल, अहमदाबाद, 27 डिसम्बर 2022
अंजीर एक बहुत ही स्वादिष्ट ड्राई फ्रूट है। अंजीर सेहत के लिए बहुत फायदेमंद होता है। शहतूत परिवार से संबंधित है। अंजीर पोषक तत्वों, विशेष रूप से खनिजों का एक पावरहाउस है। अंजीर में 60 से 83 प्रतिशत चीनी की मात्रा होने के कारण इसे दुनिया का सबसे मीठा फल माना जाता है। दो साल बाद उपज देना शुरू करता है। चार से पांच वर्ष के पौधे से लगभग 15 किलो फल प्राप्त होते हैं और जैसे-जैसे पौधा बड़ा होता जाता है, फल बड़े और स्वादिष्ट होते हैं। कच्छ में अंजीर उगते हैं।
तीन भाई
12 एकड़ में ग्रीनहाउस की खेती सफल है। मुंबई से बिक रहा है। राहुल प्रवीणभाई गाला, अपूर्व गाला और हर्षल गाला नाम के ये तीन भाई कच्छ, उमरगाम और मुंबई में मैनेजमेंट से लेकर पूरे फार्म को संभाल रहे हैं। राहुलभाई ने ऑस्ट्रेलिया से हॉर्टिकल्चर में बीएससी की पढ़ाई की है, अपूर्वाभाई ने एमबीए की पढ़ाई की है जबकि हर्षलभाई ने इस्राइल से कृषि में बीएससी की पढ़ाई की है। ऑस्ट्रेलिया में बीएससी हॉर्टिकल्चर, सबसे छोटा इस्राइल में बीएससी एग्रीकल्चर और छोटा भाई एमबीए। अंजीर, जो गुजरात में दुर्लभ हैं, की खेती ग्रीनहाउस में की जाती है। 1015 में, उमरगाम में 90 एकड़ और कच्छ में 175 एकड़ में खरेक, सब्जी की फसल, अंजीर और अन्य की खेती की गई थी।
उमरगाम
गुजरात में अंजीर की पहली खेती 2 साल पहले बारडोली में शुरू हुई थी। 3 किसानों ने 22 विघाओं में 6600 अंजीर के पौधे उगाए हैं। उमरख गांव के किसान कल्पेश पटेल ने 6 विघाओं में 1800 पौधे रोपे। धमदोद के किसान जयेश पटेल ने 9 विघाओं में 2700 पौधे रोपे। खरवासा गांव के किसान भूपेंद्र सोलंकी ने 7 विघाओं में 2100 अंजीर के पेड़ लगाए। 14 महीने बाद फल आए। 5 बार तोड़ा जा चुका है।
व्यापारी अंजीर की फसल सूरत और मुंबई से खरीदते हैं। हरी अंजीर की कीमत 100 रुपये किलो है। सूखा 1200 से 1800 रुपए प्रति किलो। डिहाइड्रेशन प्लांट लगाने की जरूरत है।
अंजीर रोपण की लागत और उत्पादन
अंजीर का पौधा 130 रुपये से 145 रुपये। द्वारा महाराष्ट्र के पूना से लाया जाता है। जिसकी एक बिघा में बुआई का खर्च करीब 25 से 30 हजार तक आता है। पौधे के परिपक्व होने के बाद जब फसल ली जाती है तो एक पौधे से डेढ़ से दो साल में 100 किलो अंजीर का उत्पादन होता है, यानी एक पौधे से 10 हजार की आय होती है।
अमरेली में वृक्षारोपण
अमरेली जिले के अंकदिया गांव के विलास बेन ने अंजीर की खेती शुरू की है। विलास बेन के पति दिनेश भाई 2019 में चीन के एक फार्म हाउस में रुके थे और वहां उन्होंने अंजीर की खेती देखी थी।
2020 में लॉकडाउन में सूरत से अमरेली आया था। सात बीघा जमीन पर मलेशिया से 3400 अंजीर के पौधे मंगवाकर जैविक रूप से अंजीर की खेती करने का फैसला किया। पूरा परिवार दो साल से खेत में काम कर रहा है। 8 से 10 लाख रुपए कमाए। भाव 1400 से 1600 रुपए प्रति किलो था।
छह महीने बाद फल आए। एक फल का वजन 120 ग्राम था। दूसरी फसल फिर मानसून में आई, यानी साल में दो बार अंजीर की फसल होती है। जाम इसलिए बनाया और बेचा गया क्योंकि पानी के कारण मानसून की फसल मीठी नहीं हुई।
गाय का गोबर, गोमूत्र, गाय का दूध, छाछ, बेसन, गुड़ छिड़कें। इसे ड्रिप सिंचाई में पानी के साथ मिलाया जाता है। पौधे की जड़ तक पहुँचता है। साथ ही भागकर पीता है। बड़ी संख्या में ग्रामीण अंजीर पसंद करते हैं क्योंकि जैविक अंजीर अफगानिस्तान से आयातित अंजीर की तुलना में अधिक मीठे होते हैं।
मेघराज
अरावली जिले के मेघराज के शांतिपुरा काम्पा गांव में, बेचरभाई पटेल ने पहली बार अंजीर की खेती शुरू की।किसान ने अंजीर, सेब, अमरूद, अनार, मैंगोस्टीन, स्ट्रॉबेरी, कीवी, इलायची, गन्ना, सफेद अमरूद, काले अमरूद, संतरे, संतरा उगाए। , और खेत में फलों की कुल 18 किस्मों की इंटरक्रॉपिंग की जाती है। बैंगन जैसी सब्जियां, मिर्च की विभिन्न किस्में, मटर, छह अलग-अलग किस्मों के आम के पौधे भी लगाए गए हैं।
जानकारी यूट्यूब से प्राप्त हुई थी। अंजीर की फसल दस से ग्यारह महीने में तैयार हो जाती है और फसल तैयार होने पर हरे अंजीर के भाव 150 से 200 रुपये किलो बिक जाते हैं। जबकि सूखे अंजीर को प्रोसेस करके बाजार में 1100 से 1200 रुपये प्रति किलो के भाव से बेचा जाता है. अंजीर की फसल का उत्पादन ढाई से तीन लाख प्रति बीघम अनुमानित है।
विदेश में खेती
तुर्की में आइडिन, इज़निर और मुगला क्षेत्रों के अंजीर सबसे अच्छे हैं।
भूमध्यसागरीय देशों, अफगानिस्तान और अमेरिका में खेती की जाती है। इसकी खेती भारत में पुणे के आसपास, कर्नाटक और उत्तर प्रदेश में की जाती है। अंजीर की खेती बैंगलोर के साथ-साथ पंजाब, बिहार, उत्तर भारत में की जाती है। वर्तमान में, इसकी खेती दुनिया के अर्ध-शुष्क क्षेत्रों में की जाती है। अंजीर 20 से 30 साल तक फल देता है जबकि इसके साथ अन्य फसलें जैसे सब्जियां और बाजरा भी उगाया जा सकता है।
यह पौधों के द्विबीजपत्री वर्ग में जीनस मोरेसी का पौधा है। इसका वैज्ञानिक नाम फिकस कैरिका एल है। मूल स्थान डी। अरब। यह मनुष्यों द्वारा उगाए जाने वाले फलों में से एक है।
अंजीर सूखे मेवों में से एक है। अंजीर की खेती किसानों के लिए एक नया अवसर लेकर आई है।
गुजरात में वलसाड जिले में एक फल के पेड़ के रूप में खेती की जाती है। अब गुजरात में खेती शुरू हो गई है। जूनागढ़, खेड़ा, वडोदरा, कच्छ, बनासकांठा, पाटन जिलों में खेती शुरू हो गई है। समय पर छंटाई, ग्रबिंग और जेरेनियम रोग नियंत्रण के ज्ञान की कमी के कारण अंजीर की खेती व्यवस्थित रूप से नहीं की जाती है।
अंजीर के साथ आप अन्य फसलें भी ले सकते हैं।
भूमि
अंजीर को विभिन्न प्रकार की अच्छी जलनिकासी वाली मिट्टी में उगाया जा सकता है। गुजरात की मिट्टी अंजीर की फसल के लिए उपयुक्त होती है। केंचुओं से प्रभावित मिट्टी में अंजीर की खेती करना आवश्यक नहीं है।
अच्छी जल निकासी वाली भूमि में अंजीर की बुआई करने से अच्छे परिणाम मिलते हैं। इसे मध्यम काली और सफेद मिट्टी पसंद है। अंजीर के पौधे नमक सहिष्णु होते हैं और इसलिए थोड़ी क्षारीय मिट्टी होती है इसे सफलतापूर्वक उगाया भी जा सकता है। गुजरात की मिट्टी अंजीर की फसल के लिए उपयुक्त होती है। जहां मिट्टी में केंचुए या अन्य जीव होते हैं वहां अंजीर की खेती ठीक से नहीं की जा सकती है।
जलवायु
अंजीर की वृद्धि 15.5 सेमी से 21 सेमी है। गर्म जलवायु में बेहतर। यह शीतोष्ण कटिबंध का फल है। अंगूर की तरह मार्च-अप्रैल में पकने वाले फल को मीठा बहार कहते हैं, जबकि अगस्त-सितंबर में पकने वाले फल को खट्टा बहार कहते हैं। बिना नमक के फलों की गुणवत्ता बेहतर होती है। जबकि खट्टे फलों का इस्तेमाल जेली और जैम बनाने में किया जाता है।
किस्मों
800 किस्में हैं।
तने में सफेद रंग की छाल होती है। इसके पत्ते सुगंधित और 15-25 सेंटीमीटर लंबे और 10-20 सेंटीमीटर चौड़े होते हैं।
वाणिज्यिक किस्में बीज रहित होती हैं, जिसके लिए प्रवर्धन कलमों द्वारा होता है। इसके अलावा गुटिकालम, प्रकंद-उपरोपन और कालिका-उपरोपन से भी मुक्ति संभव है। जुलाई से सितंबर, फरवरी और मार्च अंडे देने के लिए अनुकूल होते हैं।
अधिक फल उत्पादन के लिए छंटाई के अलावा ब्रश करना भी जरूरी है। जैसे ही फल पकना शुरू होता है, छिलके का रंग बदल जाता है। यह प्रक्रिया अप्रैल और मार्च के महीने में चलती है। अच्छे जल निकास वाली एक मीटर गहरी हल्की मिट्टी में अच्छी बुआई करें। बहुत अधिक नमी धारण करने वाली मिट्टी इसके लिए उपयुक्त नहीं होती है। खाद जरूरी है। सड़क के दोनों ओर छायादार वृक्ष के रूप में उपयोगी।
कैप्री (कैपरी), स्मिर्ना (स्मर्ना), सफेद सैन पैड्रो (सैन पैड्रो) और आम एशियाई। स्मिर्ना फिग गर्मियों में फल देता है। आम और सैन पेड्रो प्रकार भी वसंत में फल देते हैं, लेकिन उन्हें कैप्रिफिकेशन की आवश्यकता होती है। फसल कटाई के दौरान बारिश से अंजीर खराब हो जाता है। जहां नमी अधिक होती है वहां अंजीर नहीं सूखते हैं।
पुणे अंजीर मुख्य रूप से भारत में खेती की जाने वाली व्यावसायिक किस्मों में से हैं। अन्य किस्मों में ब्लैक इलायची, ब्राउन टर्की, टर्किश व्हाइट, काबुल और मिशन शामिल हैं।
खेती
मई के महीने में 60 सेमी x 60 सेमी x 60 सेमी आकार के 4.5 मीटर की दूरी पर गड्ढे बनाकर 15 दिनों तक गर्म करने की अनुमति दी जानी चाहिए। फिर गड्ढे की मिट्टी में 20 किलो छनी हुई खाद और 250 ग्राम दीवाली प्रति गड्ढा मिलाकर भर दें। 50 ग्राम 10 प्रतिशत बी.एच.सी. का चूर्ण गड्ढे की तली में डाल दें। समृद्ध
अंजीर का प्रवर्धन मुख्य रूप से कट ग्राफ्टिंग, एयर ग्राफ्टिंग या गुट्टी ग्राफ्टिंग द्वारा किया जाता है। साथ ही ग्राफ्टिंग और ग्राफ्टिंग द्वारा ग्राफ्टिंग को सफलतापूर्वक किया जा सकता है।
रोपण
अंजीर की खेती में अंजीर के पौधों की रोपाई विशेष रूप से जुलाई-अगस्त के महीने में की जाती है। 4.5 से 5 मीटर की दूरी पर 60 सेमी. × 60 सेमी. × 60 सेमी. मैंने महीने में नापने का गड्ढा बनाया और उसे 15 दिन तक गरम होने दिया। फिर गड्ढे वाली मिट्टी के साथ 20 किग्रा. प्रति गड्ढा छानी हुई खाद और 250 ग्राम डाईलुवियम मिलाकर गड्ढों को भर दें। गड्ढे की तली में 5 ग्राम 10 टका बी.एच.सी. चूर्ण डाल दें। अंजीर को कमल को काटकर, वायुदाब ग्राफ्टिंग या गुट्टी ग्राफ्टिंग के अलावा ग्राफ्टिंग और उखाड़कर सफलतापूर्वक ग्राफ्टिंग करके लगाया जाता है।
बीजों को फल से निकाल दिया जाता है, साफ किया जाता है और सुखाया जाता है, खाद और मिट्टी के मिश्रण के साथ एक बैग या बर्तन में लगाया जाता है।
कटिंग
इसके लिए कोकोपीट, जैविक खाद और मिट्टी मिलाकर बैग भरे जाते हैं। अंजीर के 15-20 सें.मी. टुकड़े काटकर नीचे की ओर और आईबीए को तिरछा काट लें। 1000 पीपीएम और कवकनाशी से उपचारित तैयार मीडिया में रोपण। कटिंग से प्रचार करना आम तौर पर अधिक वांछनीय है।
संवारना – खाद
परिपक्व पौध के लिए 500:400:400 ग्राम नाइट्रोजन:फास्फोरस:पोटाश की सिफारिश की जाती है।
बोने के बाद फसल की जुताई मिट्टी के अनुसार निम्नानुसार खाद डालकर करनी चाहिए।
वर्ष जांचा गया उर्वरक (किग्रा) नाइट्रोजन (जी) फॉस्फोरस (जी) पोटाश (जी)
पहले 10 180 60 50
एक और 20 360 120 120
तीसरा 30 540 180 180
चौथा 40 720 240 240
पांचवां (बड़ा पौधा) 50 900 300 300
प्रत्येक वर्ष अगस्त-सितम्बर माह में छटाई-फुराई के बाद आधी मात्रा में खाद डालें। नत्रजन की बची हुई आधी मात्रा छंटाई और जुताई के 2 से 2.5 महीने बाद डालें।
सिंचाई
अंजीर को कम उपज वाली फसल माना जाता है। लेकिन अगर नियमित रूप से पानी दिया जाए तो फल और पेड़ की गुणवत्ता में काफी सुधार होता है। जिससे फल आकार में बड़ा, गुणवत्ता में अच्छा और संख्या में अधिक होता है। अंजीर को आमतौर पर कम पानी वाली फसल माना जाता है, लेकिन हाल के वर्षों में, अंजीर की फसलों की सिंचाई आवश्यकताओं पर किए गए शोध से पता चला है कि नियमित सिंचाई से पौधे की वानस्पतिक वृद्धि में वृद्धि होती है। फल आकार में बड़े, अच्छी गुणवत्ता वाले और बड़ी संख्या में सेट होते हैं। जिसे स्थान के मौसम और मिट्टी के प्रकार के आधार पर वर्ष भर में 14 से 17 सिंचाइयां देनी चाहिए। सर्दी में 16 से 18 दिन के अन्तराल पर, गर्मी में 6 से 8 दिन तथा मानसून में आवश्यकतानुसार सिंचाई करें।
अंतर फसलें
दाल और बैगन, मिर्च, टमाटर, भिंडी, ग्वार जैसी फसलें तब तक ली जा सकती हैं जब तक कि अंजीर के पौधे दो से तीन साल के न हो जाएं।
निंदा
फसल की बुवाई भौगोलिक स्थिति पर निर्भर करती है अर्थात पुणे में तथा उत्तर भारत में बुआई दिसम्बर माह में की जाती है। जबकि कर्नाटक में निदानामन जनवरी-फरवरी के महीने में किया जाता है। जबकि तमिलनाडु में इसकी बिल्कुल भी निंदा नहीं की जाती है। लेकिन यह शाखाओं पर नोकदार होता है जिससे नई शाखाएं निकलती हैं और अधिक फल आते हैं। गुजरात में अगस्त-सितंबर के महीने में निंदा की जाती है।
पीड़क
अंजीर में, तना छेदक इल्ली और फल मक्खियाँ सबसे अधिक नुकसान पहुँचाती हैं। इसके अलावा कई बार पक्षी फलों को नुकसान भी पहुंचाते हैं। अंजीर में तना सड़न, पत्तियों पर भूरे धब्बे जैसे रोग आम हैं। जिसे फफूंदनाशकों के छिड़काव से नियंत्रित किया जा सकता है।
फाल का मौसम
आम अंजीर का फल परागण के बिना विकसित होता है और भारत में इसकी खेती की जाती है। विकास 15. अंजीर के पौधे 5° से 21° सेल्सियस के तापमान रेंज में अच्छी तरह से बढ़ते हैं। यह समशीतोष्ण क्षेत्र का फल है। अंगूर की तरह इसके फल सर्दियों में और मार्च और अप्रैल में पकते हैं।
अंजीर लगाने के बाद पहले साल में अपेक्षाकृत कम फल और फूल आते हैं, लेकिन धीरे-धीरे पांचवें साल तक पूरे फल और फूल आने लगते हैं। अंजीर के पेड़ों पर 30 से 40 साल तक अच्छा उत्पादन मिलता है। पश्चिमी और उत्तरी भारत में मीठे फल मार्च से जून तक पकते हैं, जबकि दक्षिणी भारत में दो चरण होते हैं, खट्टे फल जुलाई-सितंबर में और मीठे फल फरवरी-मई में।
छटनी
जब नया लगाया गया पौधा 1 मीटर ऊंचाई तक पहुंच जाता है, तो उसमें से फल निकालकर नियमित रूप से छंटाई करने से तना मजबूत होगा। पहले पुरानी डालियों पर फल बैठेंगे और फिर नई डालियों पर फल लगेंगे।
प्रति वर्ष अगस्त माह सितम्बर में छिडकाव एवं कूडे़ डालने के बाद नत्रजन की आधी मात्रा तथा पोटाश एवं फास्फोरस उर्वरकों की पूरी मात्रा खाद के रूप में डालें। नत्रजन की बची हुई आधी मात्रा को 2 से 2.5 माह के बाद छिड़काव एवं कूडने के बाद देना चाहिए।
नए लगाए गए अंजीर के पौधों को एक सुंदर और मजबूत तना बनाने के लिए लगभग एक मीटर की ऊंचाई तक नियमित रूप से काट-छांट करनी चाहिए। जड़ों और तने के पास एक भी कली फूटने न दें। अंजीर का पहला फलन पिछले वर्ष की पुरानी शाखाओं पर होता है और दूसरा फल चालू मौसम की शाखाओं पर होता है।
अंजीर के पौधे की छंटाई का समय और कितनी छंटाई की जा सकती है यह अंजीर किस्म की वृद्धि की आदत और उत्पादकता पर निर्भर करता है। पुणे में हल्की छंटाई जबकि उत्तर भारत में दिसंबर के महीने में अगले साल की पुरानी शाखा पर 3 से 4 कलियाँ रखकर छंटाई की जाती है। कर्नाटक में, जनवरी-फरवरी के महीने के दौरान, पुरानी शाखा को 2 कलियों के साथ काट दिया जाता है ताकि यह जुलाई-अक्टूबर में फल दे। कुछ किसान अक्टूबर में छंटाई करना पसंद करते हैं ताकि फल गर्मियों में उपलब्ध हो। इसकी तुलना तमिलनाडु में बहुत कम या बिना छंटाई के करें। इसके अलावा पुरानी शाखाओं को नोचने की छंटाई के तरीकों को भी अपनाया जाता है जिससे पार्श्व शाखाओं का निर्माण होता है। इसके लिए एक वर्ष पुरानी शाखा के बीच में, कली के ऊपरी भाग में केवल छाल और थोड़ी-सी लकड़ी को इस प्रकार काटा जाता है कि तलछट ‘खाली’ हो जाती है। अंग के आकार के आधार पर कट की लंबाई चौड़ाई के साथ बदलती है। अख्तर के नतीजे बताते हैं कि संयुक्त छंटाई और खांचे के उपचार से अधिक साइड शूट का उत्पादन करके उपज में वृद्धि हो सकती है। गुजरात में अगस्त और सितंबर के महीने में हल्की छंटाई और जुताई की जा सकती है।
अंजीर लगाने के बाद पहले साल में कुछ फूल और फल लग जाते हैं, लेकिन उन्हें हटा देना चाहिए। क्योंकि ऐसा न करने पर पौधे की आयु कम हो जाती है। एक स्थिर उत्पादन आमतौर पर पांचवें वर्ष से प्राप्त होता है। मीठा बाहरी फल पश्चिमी और उत्तरी भारत में मार्च से जून तक पकता है। दक्षिण भारत में दो अंजीर ली जाती है। खट्टा बाहरी फल जुलाई-सितंबर में और मीठा बाहरी फल फरवरी-मई में पैदा होता है।
फल मिश्रित प्रकार का और 5-5 सेमी लंबा और हरे रंग का होता है। फल पकने पर बैंगनी या भूरे रंग का हो जाता है।
फल
फल देने वाला अंजीर का पेड़ 5 से 8 मीटर लंबा होता है। पत्तियाँ गहरे हरे रंग की होती हैं जिनमें गहरे पंचकोणीय कांटे होते हैं। इसके फूल आमतौर पर अगोचर होते हैं, पुष्पक्रम पर एक एकान्त मादा फूल के साथ, इसके छिद्र के पास नर फूल होते हैं, जिसके परिणामस्वरूप फल बिना परागण के होते हैं। स्मिर्ना प्रकार के अंजीरों में भी एक ही मादा फूल होता है, लेकिन मादा तितली पर अन्य जंगली अंजीरों के पराग द्वारा परागित होते हैं। प्रजनन के बाद मादा तितली का शरीर फल के साथ मिल जाता है। इस प्रक्रिया द्वारा उत्पादित अंजीर बड़े और उत्कृष्ट होते हैं। सभी फल एक ही समय में नहीं पकते हैं, इसलिए फलने की प्रक्रिया मई से जून तक होती है। फल पकने पर बैंगनी या भूरे रंग का हो जाता है।
अंजीर का सूखना
अंजीर से जैम, जेली, कैंडी जैसे उत्पाद बनाए जाते हैं। सूखे अंजीर साल भर बाजार में मिलते हैं। अंजीर में 84 प्रतिशत गूदा और 16 प्रतिशत छिलका होता है।
भारत में व्यावसायिक रूप से अंजीर सुखाने का काम नहीं किया जाता है। लेकिन सूखे अंजीर विदेशों से आयात किए जाते हैं। यदि अंजीरों को सुखाना हो तो 20 से अधिक टीएसएस वाले फलों को चुना जा सकता है और एक प्रतिशत पोटैशियम मेटाबाइसल्फाइट के घोल में डुबोकर सोलर ड्रायर में सुखाया जा सकता है। भारत में व्यावसायिक रूप से अंजीर सुखाने का काम नहीं किया जाता है। लेकिन सूखे अंजीर विदेशों से आयात किए जाते हैं। यदि अंजीर को सुखाना हो तो फल का टी.एस.एस. 20 से ऊपर के फलों को चुना जा सकता है और एक प्रतिशत पोटैशियम मेटाबाइसल्फाइट के घोल में डुबोकर सोलर ड्रायर में सुखाया जा सकता है।
तीखे बाहरी फल का उपयोग जेली और जैम बनाने के लिए किया जाता है।
सूखे अंजीर बनाने की प्रक्रिया
फरवरी-मार्च माह में अंजीर के फल की आय बहुत अधिक होती है। दाम कम होने से किसान परेशान हैं। तब सूखे अंजीर को बनाने में किसानों को लाभ मिलता है। पके अंजीर फल का TSS। सामग्री 17 प्रतिशत से अधिक होनी चाहिए। लकड़ी के बक्से के तल पर जाली लगाएं। फल को जाल पर बिखेरने के बाद, आग की लपटें ग्रेट में जलती रहती हैं। 4 ग्राम प्रति 1 किग्रा की दर से गंधक का चूर्ण लगाकर डिब्बे को बंद कर दें। गंधक के धुएं के कारण फल सफेद हो जाते हैं। यदि बहुत अधिक धुंआ दिया जाए तो फल सूख सकते हैं। अगर धुंआ नहीं दिया गया तो फल काले हो जाएंगे। गंधक की गंध फलों में कवक के विकास को रोकती है। लगभग 7 दिन में सूख जाता है।
उत्पादन
अंजीर का मौसम मार्च से शुरू होकर मई के अंत तक रहता है। फलों को पक्षियों से बचाने के लिए फलों की तुड़ाई मार्च से शुरू कर दी जाती है। औसतन 8000 से 1000 अंजीर प्रति हेक्टेयर 0 किग्रा फसल तैयार हो जाती है। यह फल निर्यात किया जाता है।
पुणे क्षेत्र में स्वस्थ वृक्षों से औसत 20 से 25 किग्रा. फल गिरता है। एक किलो पके अंजीर की कीमत 10 रुपए है। 15 से 25 रहता है। प्रति हेक्टेयर औसत उत्पादन 8 से 10 हजार किग्रा ग्राम होता है। दुनिया में अंजीर की खेती 65,000 हेक्टेयर (उत्पादन 8,12,000 टन) में की जाती है और भारत में लगभग 400 हेक्टेयर में अंजीर की खेती की जाती है, जिसमें से 300 हेक्टेयर महाराष्ट्र (उत्पादन 32,000 टन) में होती है।
कीमत
अंजीर की एक फली से एक मौसम में लगभग 150-250 फल पैदा हो जाते हैं। जो बाजार में 100 से 200 रुपए किलो बिक रहा है। एक किलो पके हरे अंजीर की कीमत 10 रुपए है। 25 से 50 रहता है।
रोग में लाभ
अंजीर रक्तचाप और कब्ज में लाभ पहुंचाता है।
अंजीर सेहत के लिए बहुत फायदेमंद होता है। सुबह खाली पेट अंजीर खाने से कई तरह की बीमारियां दूर हो जाती हैं। सुबह खाली पेट अंजीर खाने से कई तरह की बीमारियां दूर हो जाती हैं। कुरकुरे बीज हैं। अंजीर एक ऐसा फल है जिससे सूखे मेवे भी बनाए जाते हैं। सुबह खाली पेट पानी में भिगोकर अंजीर का सेवन करें। इसके और भी कई फायदे हैं।
अंजीर को रात भर पानी में भिगोकर खाली पेट खाने से लाभ होता है। अंजीर के सेवन से कब्ज की समस्या से निजात पाया जा सकता है। पेट संबंधी सभी समस्याओं में लाभकारी है। पोटेशियम से भरपूर, जो शरीर में शुगर के स्तर को नियंत्रित करता है। क्लोरोजेनिक एसिड रक्त शर्करा के स्तर को कम करने में मदद कर सकता है। टाइप-2 डायबिटीज में भीगे हुए अंजीर खाने से ब्लड ग्लूकोज लेवल भी कंट्रोल में रहता है। अंजीर को सलाद, स्मूदी, कॉर्नफ्लेक्स बाउल या दलिया में शामिल करके इस सूखे मेवे को अपने आहार में शामिल कर सकते हैं।
हरी अंजीर में पानी 81%; प्रोटीन 12%; तेल 0.4%; कार्बोहाइड्रेट 16%; इसमें विटामिन ए, सी, बी1, बी2, बी6, निकोटिनिक एसिड, पैंटोथेनिक एसिड और पोटेशियम, कैल्शियम, आयरन और फास्फोरस कम मात्रा में होते हैं। सूखे अंजीर में पानी कम होता है, इसलिए अन्य तत्व अधिक होते हैं, लेकिन विटामिन-सी नष्ट हो जाता है। अंजीर खून पतला करने वाला, पांडुता ठीक करने वाला और कब्ज और बवासीर को दूर करने वाला होता है। अनिद्रा के लिए रात को भीगे हुए अंजीर सुबह के समय खाने से नींद अच्छी आती है। 60 से 80 प्रतिशत शुगर होने के कारण दिमाग ग्लूकोज का बेहतर इस्तेमाल कर पाता है।
इसका उपयोग त्वचा रोगों के इलाज के लिए किया जाता है। इसकी पत्तियों का उपयोग पेट और आंतों के रोगों के इलाज के लिए भी किया जाता है। गुना गर्म होता है लेकिन चिपचिपापन होता है।
ज्यादा खाने से नुकसान
जो लोग ज्यादा अंजीर खाते हैं उन्हें कैल्शियम की कमी हो सकती है। ऑक्सालेट शरीर में सभी कैल्शियम को अवशोषित करता है। पेट भारी हो जाता है। किडनी और गॉल ब्लैडर की बीमारी वाले लोगों को अंजीर बहुत कम मात्रा में खाना चाहिए क्योंकि इनमें पाया जाने वाला ऑक्सालेट इन अंगों को नुकसान पहुंचा सकता है। पेट में दर्द और सूजन की शिकायत बनी रहती है। इससे बचने के लिए आपको अंजीर खाने के बाद एक गिलास ठंडा पानी पीना चाहिए। रक्तस्त्राव की समस्या उत्पन्न हो सकती है। प्लीहा को नष्ट करता है जिससे श्वेत रक्त कोशिकाएं बनती हैं। गर्मी के मौसम में अंजीर अधिक मात्रा में नहीं खाना चाहिए क्योंकि ये गर्म होते हैं। लीवर की समस्या हो सकती है। साथ ही आंतों में ब्लॉकेज होने का भी खतरा रहता है। बीज आसानी से पचने योग्य नहीं होते हैं।[:]
