[:gj]Toxic elements are increasing in potatoes in Gujarat, 420 crore kg production, गुजरात में आलू में बढ़ रहे हैं जहरीले तत्व, 420 करोड़ किलो उत्पादन
બટાકાના અન્ય અહેવાલો વાંચના નીચે 6 લીંક છે.
દિલીપ પટેલ
અમદાવાદ, 22 જુન 2022
ગુજરાતમાં બટાકાનું વાવેતર 2010-11માં 53 હજાર હેક્ટરમાં થયું હતું અને ઉત્પાદન 11.50 લાખ ટન થયું હતું. હેક્ટરે 22 હજાર કિલો બટાકા ગુજરાતમાં પાકતા હતા. 2022-23માં 1 લાખ 31 હજાર હેક્ટરમાં વાવેતર થવાની ધારણા હતી, ઉત્પાદન 41 લાખ 65 હજાર ટન થવાનું હતું. હેક્ટરે 32 હજાર કિલો પાકવાનો અંદાજ હતો.
સમગ્ર ભારતમાં જ્યાં સૌથી વધું બટાકા ઉગાડાય છે તે બટાકા નગરી તરીકે ઓળખાતા ડીસામાં પાકતાં હતા. હવે પ્રાંતિજ-હિંમતનગરથી દહેગામ સુધી બટાકાની વ્યાપક ખેતી થવા લાગી છે. પાટણ, મહેસાણા, સાબરકાંઠા, ગાંધીનગર અને ખેડામાં પાકતા થયા છે. બનાસકાંઠામાં 1.10 લાખ હેક્ટરમા વાવેતર થાય છે. રૂ.5થી 8 હજાર કરોડના બટાકા ગુજરાતમાં પાકતાં હોવાનો અંદાજ છે. બનાસકાંઠામાં ગુજરાતના કુલ બટાટાના 60 ટકા અને અરવલ્લી બીજા નંબરે 16 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. આ બન્ને જિલ્લા થઈને ગુજરાતના કુલ ઉત્પાદનનો 78 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે.
આમ 10-11 વર્ષમાં 150 ટકા વાવેતર વિસ્તાર વધ્યો હતો. 262 ટકા ઉત્પાદન વધ્યું હતું. હેક્ટદીઠ 10 હજાર કિલો બટાકા 10 વર્ષમાં વઘારે પાકવા લાગ્યા હતા. આટલી ઉત્પાદકતા વધવાનું કારણ શું? ખેડૂતોની મહેનત, ટપક સિંચાઈ, ખાતર, બિયાણની શોધ તો છે જ પણ જંતુનાશકો છાંટીને ઉત્પાદન સારું મેળવવામાં આવ્યું છે.
હવે જંતુનાશકો કેવા અને કઈ રીતે વાપરવામાં આવે તે તે અંગે સરકાર બહું ચંચુપાત કરતી નથી. ભલે તે નુકસાન કરાકર હોય તો પણ. દેશમાં ખેતરમાં દારુ છાંટીને પણ ઉત્પાદન વધારવામાં આવી રહ્યું હોવાના અનેક દાખલા છે. બટાકાની ખેતી મોટા ભાગે મોટી કંપનીઓની સાથે કરાર કરીને ખેડૂતો કરી રહ્યાં છે. તેમ છતાં મોટો વર્ગ એવો છે કે જે ખુલ્લા બજારમાં બટાકા વેચે છે. તે બટાકામાં ભારે જંતુનાશકો આવી રહ્યાં છે.
ગુજરાતના 96 લાખ હેક્ટર ખેતરોમાં 6200 ટન જંતુનાશકો 4 હજાર ટન ફૂગ, બિયારણને પટ અને ખળ નાશકો મળીને 10 હજાર ટન જંતુનાશકોનો વપરાશ થાય છે.
બટાકાના પાકને જંતુનાશકોની જરૂર પડે છે, જે મોંઘા છે. મજૂરી, ખાતર સાથે ઉત્પાદન ખર્ચ રૂ. 50,000-60,000 એક વિઘા અને એકરે રૂ.1 લાખનું ખર્ચ થઈ રહ્યું છે. સરેરાશ ઉપજ લગભગ 2,000 કિલો હોય છે. ઉત્પાદન 5 રૂપિયા પ્રતિ કિલોના ભાવે વેચવા પડે છે. ઓછમાં ઓછા રૂ. 10 પ્રતિ કિલો વેચાય તો નફો રહે છે.
પ્રાંતિજના ખેડૂત કહે છે કે, એકરે રૂ.1 લાખની જંતુનાશક દવા, મજૂરી, ખાતર, પાણી બટાકામાં વાપરવા પડે છે.
દેશમાં પ્રતિ હેક્ટર દિઠ 600 ગ્રામ પાક સુરક્ષા આપતાં કેમિકલ વપરાય છે, જ્યારે વિશ્વમાં તે દર પ્રતિ હેક્ટરે 3 કિલોગ્રામ છે.
પેપ્સિકોએ ભારતમાં ક્રોપ ઈન્ટેલિજન્સ મોડલ લોન્ચ કર્યું છે. તે જ સમયે, આ માટે એક મોબાઇલ એપ્લિકેશન બનાવવામાં આવશે, જેના પર ડેશબોર્ડ પર ઘણા પ્રકારની માહિતી આપશે.
બટાકા અને ગાજરમાં ભલામણ કરેલ માત્રા કરતા વધારે જંતુનાશકો હોય છે. આ અભ્યાસ જર્નલ ઑફ ફૂડ કેમિસ્ટ્રીમાં પ્રકાશિત થયો હતો. બટાકાની ગુણવત્તા આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડોને પૂર્ણ કરતી ન હતી. ખેડૂત બટાકાનું ઉત્પાદન વધારવા તમામ પ્રયાસો કરે છે, પરંતુ તેની ગુણવત્તા સુધારવા માટે કોઈ ધ્યાન આપતા નથી.
વધુ ઉત્પાદનના લોભમાં તે પાકમાં રાસાયણિક તત્વોનો આડેધડ ઉપયોગ કરે છે. કેટલીક રાસાયણિક દવાઓ અને જંતુનાશકોની અસર બટાકામાં રહે છે. આ કારણોસર બટાકા વિદેશમાં અણગમતા થાય છે. નિકાસ માટે 90 ટકા ડ્રાય મેટર, જંતુનાશકો ઓછા, ખાતરના અવશેષ માત્રામાં હોવા જોઈએ.
મોટા કૃષિ ખેતરોમાં ખાનગી વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા બટાકાના જનીનોમાં ફેરફાર કરીને ઉચ્ચ ઉપજ આપતી પ્રજાતિઓ બનાવવામાં આવી, પરંતુ તેમાંથી ઉત્પાદિત બટાકાની ગુણવત્તાને તેઓ નિયંત્રિત કરી શક્યા નહીં. સેન્ટ્રલ પોટેટો રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ શિમલાની માત્ર કુફરી નામની વિવિધતાને સરકાર દ્વારા માન્યતા આપવામાં આવી છે. જ્યારે અપ્રમાણિત પ્રજાતિઓની પ્રથા રોકવા માટે રાષ્ટ્રીય કે રાજ્ય સ્તરે કોઈ એકમની રચના કરવામાં આવી નથી.
ટપક સિંચાઈથી બટાકાનું દક 25થી 30 ટકા મોટું થાય છે. પાણીની 40 ટકા બચત થાય છે.
જંતુનાશક કંપનીઓ ઝેર વેચે છે
જંતુનાશકો બજારમાં રૂ. 500 થી રૂ. 7000 પ્રતિ લીટરના ભાવે વેચાય છે, જ્યારે દેશી દારૂ રૂ. 80માં અને અંગ્રેજી શરાબ રૂ.200માં લિટર મળે છે. જંતુનાશક સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વો (પ્રવાહી) રૂ.2000 લીટરમાં મળે છે. ઈમેસીન બેન્ઝોએટ રૂ.7000 માળે છે. નબળા પાકની વૃદ્ધિ માટે વપરાતી દવા ‘મોનો’ એક એકર માટે આશરે રૂ. 360 ખર્ચે છે.
ઝેરનું વૈશ્વિક બજાર વર્ષ 2024 સુધીમાં રૂ. 10.8 લાખ કરોડ સુધી પહોંચી જશે. 1990 અને 2017 ની વચ્ચે, જ્યાં દક્ષિણ અમેરિકામાં જંતુનાશકોના ઉપયોગમાં 484 ટકાનો વધારો થયો છે, ત્યાં એશિયામાં 97 ટકાનો વધારો થયો છે.
એગ્રોકેમિકલ જાયન્ટ્સમાં BASF, Bayer, Corteva, FMC અને Syngenta નો સમાવેશ થાય છે. આ કંપનીઓ તેમની પ્રોડક્ટ્સ એવા દેશોમાં વેચી રહી છે જ્યાં નિયમો અને નિયમો એટલા કડક નથી. 2018માં, ભારતીય ખેડૂતો જીએમ કપાસની રજૂઆત પહેલા 2002ની સરખામણીએ પ્રતિ હેક્ટર જંતુનાશકો પર 37 ટકા વધુ નાણાં ખર્ચી રહ્યા છે. આ કંપનીઓ તેમના અત્યંત હાનિકારક જંતુનાશકો (HHP) મોટાભાગે વિકાસશીલ દેશોમાં વેચી રહી છે. ભારતમાં આ કંપનીઓ દ્વારા વેચવામાં આવતી કુલ જંતુનાશકોમાં HHPનો હિસ્સો લગભગ 59 ટકા છે.
જે જંતુનાશકોના ઉપયોગની મંજૂરી નથી, તે જંતુનાશકો માત્ર યુરોપ જેવા વિકસિત દેશોમાં જ નથી બની રહ્યા, પરંતુ અન્ય દેશોમાં પણ નિકાસ કરવામાં આવી રહ્યા છે. યુરોપની ઘણી કંપનીઓ પણ આ ધંધામાં સામેલ છે. આવી સ્થિતિમાં આ બેવડા ધોરણો પાછળની રાજનીતિ સમજવાની જરૂર છે.
ભારત સહિત વિશ્વના અન્ય ઘણા દેશોની ખેતી મોટાભાગે આ જંતુનાશકો પર નિર્ભર છે, જેમાં મોટા પ્રમાણમાં જંતુનાશકો હોય છે, તેનો વધુ પડતો ઉપયોગ અને દુરુપયોગ માનવ, પ્રાણીઓ, જૈવવિવિધતા અને પર્યાવરણના સ્વાસ્થ્યને ભારે નુકસાન પહોંચાડે છે.
શાકભાજી અને ફળો વિના પૌષ્ટિક આહાર અધૂરો માનવામાં આવે છે. પરંતુ ઘણા લોકો તેમની સપાટી પર જંતુનાશકોના નિશાનો વિશે જાણતા નથી.
જંતુઓ વાળા બટાકા આપણા ડાઇનિંગ ટેબલ પર પહોંચે છે.
પર્યાવરણીય કાર્યકારી જૂથ (EWG)સંસ્થાએ અમેરિકામાં 12 ‘ગંદા’ શાકભાજી અને ફળોની વાર્ષિક યાદી બહાર પાડી હતી. જેમાં બટાકા પણ હતા. આમાં સ્ટ્રોબેરી, પાલક, પીચીસ, સફરજન, ગ્રેપફ્રૂટ, નાસપતી, ચેરી, દ્રાક્ષ, સેલરીના પાંદડા, ટામેટાં, લાલ મરી અને બટાકાનો સમાવેશ થાય છે.
લગભગ 40 ટકામાં 70 વિવિધ જંતુનાશકો મળી આવ્યા હતા. યુરોપિયન ફૂડ સેફ્ટી ઓથોરિટીના 84,000 થી વધુ ખાદ્ય નમૂનાઓમાંથી, 43.9%માં જંતુનાશક અવશેષો હતા. જોકે તેમનો જથ્થો ખતરનાક સ્તરનો ન હતો.
જંતુનાશકોનો ઉપયોગ વિશ્વમાં સમાન નથી. કેટલાક જંતુનાશકો કેટલાક દેશોમાં પ્રતિબંધિત છે અને અન્યમાં નથી. બહુવિધ જંતુનાશકોના સંપર્કમાં, ઓછી માત્રામાં પણ, ‘કોકટેલ અસર’ થઈ શકે છે જે જોખમ વધારે છે. જંતુનાશકો જેવા વિવિધ ઝેરી પદાર્થોનું મિશ્રણ કરવાથી બાળકોમાં પ્રજનન ક્ષમતા, વીર્યની ગુણવત્તા અને મગજના વિકાસને અસર થઈ શકે છે અને હોર્મોનલ સમસ્યાઓ પણ થઈ શકે છે.
કંદ મોટા કરતું ઝેબ્રેલિક એસિડ
બટાકાના કંદનું કદ વધારવા માટે ખેડૂતો તમામ પ્રકારના રસાયણોનો ઉપયોગ કરે છે. તેમાં 10 વર્ષથી ઝેબ્રેલિક એસિડ પણ હોય છે. આ કેમિકલને આલ્કોહોલમાં ભેળવીને ઓગાળીને બટાકાના પાક પર છાંટવામાં આવે છે. આના કારણે બટાકાના કંદનું કદ વધે છે, પરંતુ તે સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ નુકસાનકારક છે.
સારા પાક માટે ખેતરોમાં દારૂનો છંટકાવ કરે છે. દેશી અને અંગ્રેજી દારૂનો છંટકાવ કરી રહ્યા છે. જંતુનાશક દવાઓની કિંમત વધુ હોવાથી પાકને બચાવવા માટે દારૂનો ઉપયોગ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે. જેના કારણે પાક પણ વધે છે અને ઉપજ પણ વધી રહી છે. ખેડૂતો ખેતરોમાં દેશી અંગ્રેજી શરાબનો છંટકાવ કરતા જોવા મળ્યા હતા.
આ વિસ્તારોમાં, લહેરાતા પાકમાંથી દારૂની દુર્ગંધ આવતી હોવાથી, એવું લાગે છે કે દારૂના નશામાં પાક આવી ગયો છે. સામાન્ય રીતે ફળો અને શાકભાજી પર દેશી દારૂનો છંટકાવ થતો હોય છે, પરંતુ હવે બટાકા, ચણા જેવા પાક પર દેશી અને અંગ્રેજી શરાબ ઠાલવવામાં આવી રહ્યો છે.
જંતુનાશકો કરતાં આલ્કોહોલ પાક અને શાકભાજી માટે વધુ ઉપયોગી છે.
દારૂનો છંટકાવ કર્યા પછી ત્રીજા દિવસે શાકભાજીના છોડનો પીળો પડવા લાગે છે. તેમનો વિકાસ પણ વધે છે. જંતુઓ અને અન્ય બેક્ટેરિયા માર્યા જાય છે. ફળની રચના પહેલા ફૂલ સુકાઈ જવાની સમસ્યા પણ સમાપ્ત થઈ જાય છે. નવા ફૂલો અને ફળો દેખાવા લાગે છે.
ખેડૂતોની દલીલ છે કે અડધા વીઘા જમીન માટે 25-30 મિલી દારૂ પૂરતો છે. મોટાભાગના ખેડૂતો 10 લીટર અને 16 લીટરના દવા છાંટવાના પંપમાં 100 મીલી સુધી દેશી અને અંગ્રેજી દારૂ ભેળવીને છંટકાવ કરે છે. ઘણા ખેડૂતો પ્રતિ વિઘા આશરે 150-200 મિલી દારૂનો ઉપયોગ કરે છે. શેખાવતીમાં ખેતીમાં દારૂનો વપરાશ વધ્યો છે. ખેતરોમાં છંટકાવ કર્યા પછી દારૂનો વપરાશ વધ્યો છે.
જોકે સૌરાષ્ટ્રમાં સારા પાત માટે દૂધ અને ગોળનું મિત્રણ કરીને પાક પર છંટકાવ કરાય છે.
ભારત અને મેસોપોટેમીયાની સંસ્કૃતિમાં વૈદિક સમયથી જંતુનાશકોનો ઉપયોગ ઉત્પાદનની ગુણવત્તા અને જથ્થા બંનેમાં વધારો કરવા માટે કરવામાં આવતો રહ્યો છે.
હર્બિસાઇડ્સસ, ઉંદરનાશકો, ફૂગનાશકો, ઈયળ નાશ કરવા માટે બટાકાના છોડ પર કે જમીનની અંદર ઝેર નાંખવામાં આવે છે.
ઓર્ગેનોફોસ્ફેટ્સ: આ સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમને નુકસાન પહોંચાડે છે અને લાંબા ગાળાની અસરો ધરાવે છે.
કાર્બામેટ્સ: ઓર્ગેનોફોસ્ફેટ્સ જેવા જ પરંતુ ઓછા ઘાતક અને અલ્પજીવી અસરો સાથે
પાયરેથ્રોઇડ્સ: સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમને પણ અસર કરે છે.
ઓર્ગેનોક્લોરીન: ઉદાહરણ: ડીડીટી. તેઓ પર્યાવરણ પર પણ હાનિકારક અસર કરે છે.
Neonicotinoids: આ નાના વૃક્ષો અને મોટા વૃક્ષોના પાંદડા પર છાંટવામાં આવે છે
ગ્લાયફોસેટ: આનુવંશિક રીતે સંશોધિત પાક (જીએમ પાક) ધરાવતા ખેતરોમાં નિયમિતપણે ઉપયોગમાં લેવાય છે.
ધોવામાં ન આવે તો તેના પર છાંટવામાં આવેલ જંતુનાશકોના અવશેષો શરીરમાં જાય છે.
જંતુનાશકો જમીનમાં ઓગળી જાય છે, છોડ તેને શોષી લે છે, ફળ/શાકભાજી/ખાદ્ય અનાજમાં પ્રવેશ કરે છે અને ત્યાંથી માનવ શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે. જંતુનાશકો ભૂગર્ભજળમાં જાય છે, જ્યાંથી તેઓ પીવાના પાણીમાં પ્રવેશ કરે છે.
બટાકા, ભીંડા, કોબી, પાલક, કાલે, સેલરી, સ્ટ્રોબેરી, ચેરી, ટામેટાં, પીચીસ, નાસપતી, સફરજન, નેક્ટરીન અને દ્રાક્ષ સૌથી વધુ જંતુનાશક સામગ્રી ધરાવતા કૃષિ ઉત્પાદનો છે.
સૌથી ઓછી જંતુનાશક સામગ્રી ધરાવતા કૃષિ ઉત્પાદનો છે: મકાઈ, રીંગણા, ડુંગળી, કોબી, કોબીજ, બ્રોકોલી, ફ્રોઝન વટાણા, મશરૂમ્સ, શતાવરીનો છોડ, મધપૂડો, કેન્ટલપ, કિવિ, અનેનાસ, પપૈયા અને એવોકાડો.
ફળો અને શાકભાજીને ધોયા વિના અથવા રાંધ્યા વિના સીધા જ ખાવામાં આવે છે.
જંતુનાશક હેન્ડલર્સ, કૃષિ કામદારો અને ખેતરોની ખૂબ નજીક રહેતા લોકો જ્યાં જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તેઓ જોખમમાં છે.
કાચા ખાવામાં આવતા શાકભાજીની છાલ ઉતારવી જોઈએ.
મકાઈ, ચોખા અને ઘઉં પછી બટાટા એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ પાક છે. તેનું વૈશ્વિક ઉત્પાદન દર વર્ષે લગભગ 30 કરોડ ટન છે.
બટાકાની ખેતી માટે જંતુનાશકોનો ઉપયોગ જરૂરી છે, કારણ કે તે જંતુઓ, નીંદણ, ફૂગ અને વાયરસને મારી નાંખે છે. તેથી ઉત્પાદન વધે છે.
યુરોપિયન યુનિયનમાં બટાકાની ખેતીમાં સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતી જંતુનાશકો છેઃ થિયામેથોક્સમ, લેમ્બડા-સાયહાલોથ્રિન અને ડેલ્ટામેથ્રિન (જંતુનાશકો), રિમસલ્ફ્યુરોન (હર્બિસાઇડ) અને મેટલેક્સિલ (ફૂગનાશક).
જંતુનાશકો સંપૂર્ણપણે અસરકારક નથી. કૃષિ રસાયણો પાકમાં એકઠા થઈ શકે છે. બટાટા ખાનારાના સ્વાસ્થ્ય પર નકારાત્મક અસર પડે છે.
વિશ્વવ્યાપી જંતુનાશકોનો વપરાશ દર વર્ષે લગભગ 20 લાખ ટન છે, જેમાંથી 24% એકલા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં, 45% યુરોપમાં અને 31% બાકીના વિશ્વમાં વપરાય છે.
ભારતમાં વપરાતા મોટાભાગના જંતુનાશકો (60%), ત્યારબાદ ફૂગનાશકો (19%), હર્બિસાઇડ્સ હતા. બાયોપેસ્ટીસાઇડ્સ (3%), અને અન્ય (3%), જેમાંથી 13% શાકભાજીમાં વપરાય છે.
અન્ય ખાદ્ય પદાર્થો કરતાં ફળો અને શાકભાજીમાં વધુ જંતુનાશક અવશેષો જોવા મળે છે. ફળો અને શાકભાજી પર પંજાબ (88.3%) અને સિંધ (8.2%)માં જંતુનાશકોનો સૌથી વધુ ઉપયોગ થાય છે.
બટાટા પર રહેલ જંતુનાશકોના અવશેષોના સ્વરૂપમાં કેટલાક નુકસાન પણ કરી શકે છે. બટાકામાં જંતુનાશક અવશેષોની સાંદ્રતા કૃષિ ક્ષેત્રમાં એપ્લિકેશનની સંખ્યા પર આધારિત છે, જે જંતુનાશકોના વપરાશમાં વધારો તરફ દોરી શકે છે. વર્તમાન અભ્યાસ અગાઉ નોંધાયેલા ડેટાના પરિણામોનું દસ્તાવેજીકરણ કરે છે અને વિવિધ દેશોમાંથી એકત્રિત બટાકામાં વિવિધ જંતુનાશકોના અવશેષ સ્તરોનું મૂલ્યાંકન કરે છે. લોપેઝ-પેરેઝ એટ અલ. (2006) [7]
જંતુનાશકો, ફૂગનાશકો, નેમાટીસાઇડ્સ અને હર્બિસાઇડ્સનો ઉપયોગ કરીને બટાકા પરના અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું હતું કે કંદમાં માત્ર એક જ ફૂગનાશક હાજર હતું, અને સાંદ્રતા એમઆરએલ કરતાં ઓછી હતી. પ્રોથિઓફોસની સાંદ્રતા બટાકા માટે આ જંતુનાશકના MRL મૂલ્ય કરતાં વધુ હોવાનું જણાયું હતું.
બટાકાના ખેતરમાં પ્રિવીકુર-એન 72.2% અને પ્રોપ્લાન્ટ 72.2%નો અભ્યાસ કર્યો અને અવલોકન કર્યું કે જો છેલ્લે આપેલી જંતુનાશકો પછી 5 દિવસમાં પાક લણવામાં આવે, તો શેષ સાંદ્રતા MRL મૂલ્ય કરતાં વધુ હતી.
ક્લોરોથાલોનિલ, ક્લોરપાયરીફોસ, સિમોક્સાની, ગ્લાયફોસેટ, મેન્કોઝેબ, મેટામિડોફોસ અને પેરાક્વેટ જેવા વારંવાર વપરાતા જંતુનાશકોના અવશેષો મળી આવે છે.
તમામ નમૂનાઓમાં માત્ર ક્લોરપાયરિફોસ જંતુનાશકના અવશેષો મળી આવ્યા હતા. કોઈપણ નમૂના જંતુનાશકોની અનુમતિપાત્ર મર્યાદાને ઓળંગી શક્યા નથી. ર
મોટાભાગના નમૂનાઓમાં પસંદ કરેલ જંતુનાશકોના કોઈપણ અવશેષો નથી. પૃથ્થકરણ કરાયેલા બટાકાના નમૂનાઓએ ગ્રાહકોના સ્વાસ્થ્ય માટે કોઈ ગંભીર જોખમ ઊભું કર્યું નથી.
ઉપયોગની માત્રા, દવા છઆંટવાની પદ્ધતિઓ અને લણણીના યોગ્ય અંતરાલ વિશે ખેડૂતોની જાગૃતિનો અભાવ છે. જંતુનાશકના ઉપયોગ અંગે યોગ્ય માર્ગદર્શનનો અભાવ છે. બટાકા પર જંતુનાશક અવશેષોના સ્તરમાં વધારા તરફ દોરી શકે છે. લાંબા ગાળાના સંચયને કારણે આરોગ્ય માટે ઘણા જોખમો સર્જાય છે.
કેટલાક અભ્યાસોએ શાકભાજીમાં કાર્બોફ્યુરાન 0.01–0.39 mg/kg અને chlorpyrifos 0.05–0.96 mg/kg (લતીફ એટ અલ., 2011) ની સાંદ્રતા સાથે જંતુનાશક અવશેષો મહત્તમ અવશેષ મર્યાદા (MRLs) કરતાં વધુ હોવાનું નોંધ્યું છે.
વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠને 2022માં જાહેર કર્યું હતું કે, ડીક્લોરોડિફેનાઇલટ્રિક્લોરોઇથેન (ડીડીટી) અને લિન્ડેન જેવા કેટલાંક જંતુનાશકો વર્ષો સુધી જમીન અને પાણીમાં ટકી શકે છે. આ રસાયણો 2001થી પ્રતિબંધિત છે. ઘણા રસાયણોને વિકસિત દેશોમાં કૃષિ ઉપયોગ માટે પ્રતિબંધિત કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ ઉપયોગમાં લેવાય છે.
પશ્ચિમ બંગાળના હુગલી બટાટા ઉત્પાદક જિલ્લો છે.
વધુ ખાતરોનો ઉપયોગ એ ચિંતાનો બીજો મુદ્દો છે, જેમાં વર્ષોથી પ્રજનનક્ષમતામાં ઘટાડો થાય છે.
અજ્ઞાનતાના કારણે નિયત જથ્થા કરતાં વધુ જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરવાનું વલણ જોવા મળે છે.
WHO પુરાવાઓની સમીક્ષા કરે છે. જંતુનાશકોનો ઉપયોગ પાકને જંતુઓ, નીંદણ, ફૂગ અને અન્ય જીવાતોથી બચાવવા માટે થાય છે.
જંતુનાશકો મનુષ્યો માટે સંભવિત રીતે ઝેરી હોય છે અને તે વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવે તે માત્રા અને પદ્ધતિઓના આધારે સ્વાસ્થ્ય પર તીવ્ર અને લાંબા ગાળાની બંને અસરો કરી શકે છે. વિશ્વભરમાં 1000થી વધુ જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. દરેક જંતુનાશક અલગ અલગ ગુણધર્મો અને ઝેરી અસરો ધરાવે છે.
જંતુનાશકો હર્બિસાઇડ્સ કરતાં મનુષ્યો માટે વધુ ઝેરી છે.
આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારમાં ખોરાકના અધિકૃત કોઈપણ જંતુનાશકો જીનોટોક્સિક નથી જે પરિવર્તન અથવા કેન્સરનું કારણ બની શકે છે. લોકો મોટી માત્રામાં જંતુનાશકોના સંપર્કમાં આવે છે, ત્યારે પરિણામ તીવ્ર ઝેરી અથવા લાંબા ગાળાની આરોગ્ય અસરો હોઈ શકે છે જેમાં કેન્સર અને પ્રજનન પર પ્રતિકૂળ અસરો શામેલ હોઈ શકે છે.
શાકભાજીને છોલીને અથવા ધોઈને તેમના જંતુનાશક અવશેષોના સેવનને વધુ મર્યાદિત કરી શકે છે, જે હાનિકારક બેક્ટેરિયા જેવા અન્ય ખોરાકજન્ય જોખમોને પણ ઘટાડે છે.
યુનાઈટેડ નેશન્સ પોપ્યુલેશન ડિવિઝનનો અંદાજ છે કે વર્ષ 2050 સુધીમાં પૃથ્વી પર 9.7 અબજ લોકો હશે – જે 2017ની સરખામણીમાં લગભગ 30% વધુ છે. લગભગ આ તમામ વસ્તી વૃદ્ધિ વિકાસશીલ દેશોમાં થશે. ખાદ્ય ઉત્પાદનમાં 80% વધારો કરવો પડશે. ખેતીની જમીનના વિસ્તરણથી માત્ર 20% વધારાના ખાદ્ય ઉત્પાદનની અપેક્ષા છે.
રોગ
બટાકામાં મુખ્ય રોગ
બટાકાના ઉત્પાદનમાં ચીન પછી ભારત વિશ્વમાં બીજા ક્રમે છે. ખેતરોમાં અને વેરહાઉસમાં થતા રોગો અને જીવાતો બટાટાને ઘણું નુકસાન કરે છે. ગંભીર ચેપના કિસ્સામાં, બટાટાના પાકને રોગો અને જીવાતોથી 40-70 ટકા નુકસાન થાય છે. બટાટાની ખેતી દરમિયાન તેના પર અનેક પ્રકારના રોગો અને જીવજંતુઓનો હુમલો આવે છે. જો બટાકાની વધુ ઉપજની જરૂર હોય, તો તેના માટે આ રોગો અને જીવાતોને મારી નાંખવી જરૂરી છે.
કંદ શલભ જીવાત
બટાકાની કંદ શલભ જીવો ઈંડામાંથી નીકળતા લાર્વા બટાકાના પાંદડા અને દાંડીને ખાઈને તેમાં ટનલ બનાવે છે. તેઓ દેશી સ્ટોરહાઉસમાં રાખવામાં આવેલા બટાકાની આંખોને વીંધે છે અને તેમાં છિદ્રો બનાવે છે. આ જીવાત સંગ્રહ અને ખેતરોમાં બટાકાના પાકને 60-70 ટકા સુધી નુકસાન પહોંચાડે છે. બટાકા મુખ્ય યજમાન છોડ છે.
બિયાણ માટેના બટાકા પર 125 ગ્રામ પ્રતિ ક્વિન્ટલ બટાકાના દરે ફેનવેલરેટ 2 ટકા અથવા મેલાથિઓન 5 ટકા અથવા ક્વિનોલફોસ 1.5 ટકાનો ઉપયોગ કરે છે. ખાદ્ય બટાકા પર આ કેમિકલનો ઉપયોગ કરવાનો હોતો નથી. ખાવાના બટાકા માટે ક્વિન્ટલે 300 ગ્રામ બેસિલસ થુરિંગિએન્સિસ અથવા ગ્રાન્યુલોસિસ વાયરસ પાવડરનો છંટકાવ કરે છે.
માહુન અથવા ચેમ્પા
મહુ જંતુ એસત્વ ચૂસનારા છે. તે વાયરસ ફેલાવે છે. રોગમુક્ત બીજ બટાકાના ઉત્પાદનમાં મુખ્ય અવરોધ છે. એફિડ્સ લીફ કર્લર (PLRY) અને Y વાયરસ (PVY) ના મુખ્ય વાહક તરીકે કામ કરે છે. 10 કિલો ફોરેટ 10G પ્રતિ હેક્ટરના દીઠ છાંટવામાં આવે છે. ઇમિડાક્લોપ્રિડ 17.8 એસએલ., 3 મિલી/10 લિટર પાણીમાં છંટકાવ કરવામાં આવે છે.
સફેદ માખી
બેમીસિયા પ્રજાતિની સફેદ માખીઓ બટાકાના પાકને નુકસાન કરે છે. પાંદડાનો રસ ચૂસે છે, તેથી છોડ નબળા પડે છે. બટાકામાં જેમિની વાયરસ અને એપિકલ લીફ કર્લ વાયરસ માટે વાહક તરીકે કામ કરે છે. વાઇરસને કારણે પાંદડા વાંકા વળી જાય છે અને છોડ પીળા પડી જાય છે.
10 દિવસના અંતરે ઇમિડાક્લોપ્રિડ 17.8 sl. તેને 2 મિલી/10 લિટર પાણીમાં ઓગાળીને છંટકાવ કરે છે.
બગ ડંખ-ઈયળ
કટવોર્મ એ બટાકાની મુખ્ય જીવાત છે. આ જીવાત ભારતમાં બટાકાના પાકના 35-40 ટકા સુધી નુકસાન કરે છે. ડાળી કે કંદને ખાય છે.
પાંદડા પર 2.5 લિટર પ્રતિ હેક્ટરના દરે જંતુનાશક ક્લોરપાયરીફોસ 20 ઇસીનો ઉપયોગ કરે છે.
સફેદ ગ્રબ
બટાકાના પાકમાં સફેદ -ઈયળ – બોલવોર્મથી બટાકાના પાકને 10 થી 80 ટકા નુકસાન થાય છે. છોડના મૂળ થાય છે. લાર્વા બટાકાના કંદમાં છિદ્રો બનાવીને પોતાનો ખોરાક બનાવે છે. 2.5 મિલી/લિટર પાણીમાં ઓગાળીને ક્લોરપાયરીફોસ 20 ઈસી જેવી જંતુનાશક દવા વપરાય છે. ફોરેટ 10 જી અથવા કાર્બોફ્યુરાન 3 જી જંતુનાશકો વપરાય છે.
ખુમારી
આ રોગ ફૂગના કારણે થાય છે. પાંદડા પર સંપૂર્ણપણે છૂટાછવાયા ફોલ્લીઓ થથાં નાશ પામે છે. બટાટા ખાવા યોગ્ય નથી રહેતા. બટાકાના કંદને એગેલાલના 0.1 ટકા દ્રાવણમાં 2 મિનિટ સુધી ડુબાડી રાખવામાં આવે છે. ફાયટોલન, બ્લિટેક્સ-50નો 0.3 ટકા 12 થી 15 દિવસના અંતરે 3 વખત છંટે છે.
બ્લાઇટ રોગ
આ રોગ ફૂગના કારણે હળવા લીલા ફોલ્લીઓ સાથે દેખાય છે. બોર્ડેક્સ મિશ્રણ 4:4:50, 0.3 ટકા કોપર ઓક્સી ક્લોરાઇડનો છંટકાવ કરે છે.
બ્રાઉન રોટ અને બેક્ટેરિયલ વિલ્ટ
આ બેક્ટેરિયલ રોગ હોવાથી છોડ સુકાઈ જાય છે. બટાકા પર બ્રાઉન સ્પોટ જોઇ શકાય છે. ખાતર સાથે બ્લીચીંગ પાવડર 4-5 કિલો પ્રતિ એકરે નાંખે છે.
સામાન્ય સ્કેબ અથવા સ્કેબ રોગ
રોગ ફૂગથી છોડના કંદ પર દેખાય છે. આછા ભૂરા રંગના ફોડલા થાય છે તેથી કંદ ખાવા યોગ્ય નથી. બીજને 0.25% ઓર્ગેનોમર્ક્યુરીયલ સોલ્યુશન જેમ કે ઈમશાન અથવા ઈગલલ સોલ્યુશન સાથે 5 મિનિટ માટે ટ્રીટ કરાય છે.
સાચો ઉપાય
બટાકામાં જીવાતનો પ્રકોપ અટકાવવા ખેડૂતોએ લીમડાના તેલનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ઉધઈના નિયંત્રણ માટે, વેવેરિયા વેસિયાનાનો ઉપયોગ કરો. ફૂગના રોગોના નિયંત્રણ માટે, ખેડૂતોએ બટાકાની વાવણી કરતા પહેલા 2.5 કિગ્રા પ્રતિ હેક્ટરના દરે ગાયના છાણમાં ભેળવેલું ટ્રાઇકોડર્મા વાપરવું જોઈએ. આ સિવાય બીજ માવજત માટે ટ્રાઇકોડર્મા 4 થી 6 ગ્રામ પ્રતિ કિલો બીજનો ઉપયોગ કરો.
મોત
નફામાં વધારો કરવા માટે જંતુનાશકોનો વધતો ઉપયોગ રોજેરોજ નવા જોખમોને જન્મ આપી રહ્યો છે. એક અંદાજ મુજબ ખેતરોમાં વપરાતા આ ઝેરથી દર વર્ષે 11 હજારથી વધુ લોકોના મોત થઈ રહ્યા છે. તેમાંથી લગભગ 60 ટકા મૃત્યુ ભારતમાં થાય છે. એટલું જ નહીં સમગ્ર વિશ્વમાં 38.5 કરોડ લોકો બીમાર થવાનું કારણ પણ આ જંતુનાશક છે. ‘પેસ્ટીસાઈડ એટલાસ 2022’માં આ જાણકારી સામે આવી છે.
60 વર્ષ પછી પણ જંતુનાશકોને નગણ્ય કરીને તેનો ઉપયોગ અવિરતપણે ચાલુ રહ્યો છે, અગાઉની તુલનામાં અનેકગણો વધારો થયો છે.
જંતુનાશકોના કારણે બિહારમાં 23 બાળકોના મોત થયા હતા. બાળકો ભાત અને બટાકાની કઢી ખાવાની મિનિટોમાં જ મૃત્યુ પામ્યા હતા. ખોરાકની ફોરેન્સિક તપાસમાં જાણવા મળ્યું કે જે તેલમાં આ ખોરાક રાંધવામાં આવ્યો હતો તેમાં જંતુનાશક મોનોક્રોટોફોસ હતું, જે આ બાળકોના મૃત્યુનું કારણ હતું.
ખેતરોમાં રહેતા પક્ષીઓ અને પતંગિયાઓની વસ્તીમાં લગભગ 30 ટકાનો ઘટાડો થયો છે. યુરોપમાં 10માંથી એક મધમાખી જંતુનાશકોને કારણે લુપ્ત થવાનું જોખમ ધરાવે છે.
આ રસાયણો મનુષ્યમાં કેન્સર જેવા રોગોનું કારણ છે, તેની પ્રજનન ક્ષમતાને નુકસાન પહોંચાડે છે. એટલું જ નહીં, તાજેતરના એક અભ્યાસમાં સામે આવ્યું છે કે વિશ્વની 64 ટકા ખેતીલાયક જમીન જંતુનાશક પ્રદૂષણના જોખમમાં છે.
1990 થી વિશ્વભરમાં જંતુનાશકોનો ઉપયોગ લગભગ બમણો થયો છે.
ક્લોરપાયરિફોસ (સીપીએસ) એ એક જીવ વિજ્ઞાન વિષયક જંતુનાશક છે જેનો ઉપયોગ પાક, પ્રાણીઓ અને ઘર રંગવાના રંગમાં ઇમારતો પર વપરાય છે. જંતુઓ અને કૃમિ સહિત અનેક જીવાતોને મારવા માટે ઉપયોગ થાય છે. તે એસિટિલકોલિનેસ્ટેરાઝ એન્ઝાઇમને અટકાવીને જંતુઓની નર્વસ સિસ્ટમ્સ પર હુમલો કરે છે. વિશ્વમાં અનેક વિજ્ઞાનીઓએ તેના પ્રયોગ કરીને સાબિત કર્યું છે કે તે જીવ સૃષ્ટિ માટે ખતરો છે, વર્ષો સુધી માટી સાથે રહે છે અને કૃષિ પાકના મૂળ આ જંતુનાશકને પસંદ કરતાં નથી. તેથી છોડને વધું રાસાયણિક ખાતરની જરૂર પડે છે.
વિશ્વમાં 55 વર્ષથી અને ગુજરાતમાં 45 વર્ષથી આ જંતુનાશક દવાએ માનવ અને જીવ સૃષ્ટિ પર ખાનાખરાબી કરી છે. ક્લોરપાયરિફોઝનો ઉપયોગ કૃષિ અને બિન-કૃષિ બંને ક્ષેત્રમાં 1965 થી જંતુનાશક તરીકે કરવામાં આવે છે. ક્લોરપાયરિફોઝને 1966 માં ડાઉ કેમિકલ કંપની દ્વારા પેટન્ટ આપવામાં આવ્યું હતું. બિન-કૃષિ ઉપયોગમાં ગોલ્ફ કોર્સ, ટર્ફ, ગ્રીન હાઉસ, લાકડાની સારવાર માટે વપરાય છે. મચ્છર મારવા અને બાળ પ્રતિરોધક પેકેજિંગમાં કીડી જેવા જંતુને આવતાં રોકવા વપરાય છે. પાઉડર અને પ્રવાહીમાં બજારમાં મળે છે.
પ્રતિબંધિત જંતુનાશકોની યાદી
અનુક્રમ નંબર – જંતુનાશક – પાકનું નામ
1 ડિક્લોરોફેનોક્સી એસિટિક એસિડ – ચા
2 એનિલોફાસ – સોયાબીન
3 વિટરનલ – સફરજન,
4 કેરાબ્રિલ – અરહર
5 કાર્બોફ્યુરન કોટન, કેપ્સીકમ
6 ક્લોરોઆલિઓનિલ સફરજન, દ્રાક્ષ, મરી
7 ક્લોરોપાયરીફોસ મૂંગ, સરસવ, શેરડી
8 કોપર ઓક્સીક્લોરાઇડ જીરું, ચા, ડાંગર
9 સાયપરમેન્થ્રિન શેરડી
10 ડેલ્ટામેથ્રિન (ડેકેમેથ્રિન) ગ્રામ
11 ડિક્લોરવોસ (DDVP) શેરડી
12 ડિફેન્કોનાઝોલ મગફળી
13 ડિફ્લુબિન્ઝોરોન મગફળી
14 ડીમેથોટ અરહર, કપાસ, મગફળી
15 ડાયનોકેપ સફરજન, દ્રાક્ષ, કઠોળ, ભીંડા, પીચ, આલુ, વટાણા, ખસખસ, મરચું, જીરું, મેથી
16 એન્ડોસલ્ફાન જુવાર, મકાઈ
17 ફિનિમલ મરચાં, વટાણા
18 ફ્લુસિલાઝોલ દ્રાક્ષ, સફરજન
19 મેલાથિઓન કપાસ, મગફળી, સરસવ
20 માંકોઝેબ બીટ (બટાકા), આદુ
21 મિથાઈલ પેરાથીઓન સોયાબીન, મગફળી
22 મોનોક્રોટોફોસ ગ્રામ, એરંડા, સરસવ
23-ઓક્સીડેમેટોન,-મિથાઈલ લીંબુ, નારંગી વગેરે (સાઇટ્રસ લીંબુ)
24 પરમેથ્રિન ઓકરા, કોબીજ, લીંબુ, નારંગી વગેરે.
25 ફેન્યોટ લીલા ચણા, અડદ, કપાસ, એલચી
26 ફાસલોની ડાંગર, કપાસ, મગફળી, એલચી, ભીંડા, મરચાં
27 ફોસ્ફેમિડન મસ્ટર્ડ
28 પ્રોફિનોફોસ ટી
29 પ્રોપીકોનાઝોલ કેળા, કોફી
30 કવાનીલાફોસ શેરડી, રીંગણ, ડુંગળી, કેરી, કોફી, કોબીજ
31 થીઓફેનેટ-મિથાઈલ ઘઉં, કાકડી જૂથ, કબૂતર વટાણા
32 ત્રિદિમીફન કોફી, કેરી, મરચું, સોયાબીન
33 ટ્રાઇઝોફોસ રીંગણ
34 ત્રિદિમોર્ફ લીલા વટાણા, ગુવારની શીંગો, કાકડીનું જૂથ, આલુ, ચા, લીંબુ, નારંગી વગેરે.
35 ટ્રિફ્લુરાલિન કપાસ, સોયાબીન
36 એરીઓફુઝીન ડાંગર, દ્રાક્ષ, જીરું, સફરજન, બટાકા
37 કોપર સલ્ફેટ બટેટા, દ્રાક્ષ, ટામેટા, મરચું
38 streptomycin + tetracycline મરી, કપાસ
39 કોપર હાઇડ્રોક્સાઇડ ટી, મરચું, મગફળી
40 Flufinaxuron કોબી
41 ઓક્સીકાર્બેક્સિન કોફી
42 થીઓબીનકાર્બ (બેન્થિયોકાર્બા) ચોખા
જંતુનાશકોમાં ભેળસેળ
10 ટકા નમુના ગુજરાતમાં ફેઈલ થયા હતા.
ગુજરાતમાં સૌથી વધુ જંતુનાશક દવાઓના નમૂના ફેઇલ થયા છે તે રાજકોટ જિલ્લો છે. આ જિલ્લામાં 23 દવાઓના નમૂના ફેઇલ થયા છે. બીજાક્રમે 18 નમૂના સાથે ગીર સોમનાથ જિલ્લો આવે છે. અરવલ્લી અને પંચમહાલમાં એકસરખા 16 નમૂના ફેઇલ થયા છે. ગાંધીનગરમાં 15, સાબરકાંઠામાં 13, નવસારીમાં 12, કચ્છ અને મહેસાણામાં 11 નમૂના ફેઇલ થયા છે.
એ ઉપરાંત અમદાવાદ અને નર્મદામાં એકસરખા 10 અને વડોદરા અને ભાવનગરમાં 9 તેમજ પોરબંદર અને બોટાદમાં આઠ-આઠ નમૂના ફેઇલ થયા છે. ગુજરાતના કુલ 33 જિલ્લામાં વધતા ઓછા પ્રમાણમાં જંતુનાશક દવાઓના નમૂના ફેઇલ થયા છે. રાજ્યમાં કુલ 259 દવાઓ ખેતરમાં છાંટવા યોગ્ય નથી છતાં ખેડૂતો પાસેથી કરોડો રૂપિયા પડાવી લેવામાં આવ્યા છે.
બટાકાના અન્ય અહેવાલો વાંચો
https://allgujaratnews.in/gj/pesticide-gujarat-cancer/
https://allgujaratnews.in/gj/farmers-falls-due-to-adulteration-of-up-to-23-in-pesticides/
https://allgujaratnews.in/gj/%e0%aa%aa%e0%ab%8d%e0%aa%b0%e0%aa%a6%e0%ab%81%e0%aa%b7%e0%aa%a3%e0%aa%a8%e0%aa%be-%e0%aa%95%e0%aa%be%e0%aa%b0%e0%aa%a3%e0%ab%87-%e0%aa%ac%e0%aa%9f%e0%aa%be%e0%aa%95%e0%aa%be%e0%aa%a8%e0%ab%81%e0%aa%82/
https://allgujaratnews.in/gj/%e0%aa%aa%e0%aa%be%e0%aa%82%e0%aa%9a-%e0%aa%b5%e0%aa%b0%e0%ab%8d%e0%aa%b7%e0%aa%a8%e0%ab%80-%e0%aa%ae%e0%aa%82%e0%aa%a6%e0%ab%80-%e0%aa%ac%e0%aa%be%e0%aa%a6-%e0%aa%96%e0%ab%87%e0%aa%a1%e0%ab%82/[:en]Dilip Patel
Ahmedabad, 22 June 2022
In 2010-11, potato was planted in 53 thousand hectares in Gujarat and the production was 11.50 lakh tonnes. In Gujarat, 22 thousand kilos of potatoes were produced per hectare. Planting was expected in 1 lakh 31 thousand hectares in 2022-23, due to which the production is expected to be 41 lakh 65 thousand tonnes. The yield was estimated at 32 thousand kg per hectare.
All over India, where most potatoes are grown, potatoes are grown in an area called Nagri. Now extensive cultivation of potatoes has started from Prantij-Himatnagar to Dehgam. It has matured in Patan, Mehsana, Sabarkantha, Gandhinagar and Kheda. Banaskantha is cultivated in 1.10 lakh hectares. It is estimated that potatoes worth Rs 5 to 8 thousand crores are being cooked in Gujarat. Banaskantha accounts for 60 per cent of Gujarat’s total potato production, followed by Aravali with 16 per cent. 78 percent of the total production of Gujarat comes from these two districts.
Thus in 10-11 years the area under cultivation increased by 150 percent. Production increased by 262 percent. In 10 years, 10 thousand kg of potatoes per hectare started ripening. What is the reason for this increase in productivity? Farmers’ hard work, drip irrigation, fertilizer, search for seeds, but spraying of pesticides has resulted in good production.
Now the government doesn’t have much discretion about when and how to use pesticides. Even if it is harmful. There are many examples in the country of increasing production by sprinkling alcohol in the field. Most of the farmers are cultivating potatoes under contract with big companies. However, there is a sizeable section that sells potatoes in the open market. Heavy pesticides are being found in those potatoes.
Gujarat’s 96 lakh hectare farms consume 6200 tonnes of insecticides, 4 thousand tonnes of fungicides, 10 thousand tonnes of pesticides including seed weeders and weed killers.
Potato crop requires pesticides, which are expensive. Cost of production including labour, fertilizer Rs. 50,000-60,000 per bigha and Rs.1 lakh per acre. The average yield is about 2,000 kg. The product will have to be sold at Rs 5 per kg. Minimum Rs. There is a profit on selling 10 per kg.
The farmers of Prantij say that one lakh rupees per acre has to be spent on pesticides, labour, fertilizers and water in potato.
The country uses 600 grams of crop protection chemicals per hectare, while the rate in the world is 3 kg per hectare.
PepsiCo has launched Crop Intelligence model in India. At the same time, a mobile application will be made for this, which will provide various types of information on the dashboard.
Potatoes and carrots contain pesticides in excess of the recommended amounts. This study was published in the Journal of Food Chemistry. The quality of potatoes was not up to international standards. Farmers make all efforts to increase the production of potato, but do not pay attention to improving its quality.
He uses chemical elements indiscriminately in the crops in the greed of more production. Potatoes have the effect of some chemical drugs and pesticides. For this reason, potatoes are disliked in foreign countries. For export, there should be 90 percent dry matter, less pesticide, residual amount of fertilizer.
Private scientists on large agricultural farms modified potato genes to create high-yielding varieties, but they could not control the quality of the potatoes produced. The only Kufri variety of Central Potato Research Institute Shimla is recognized by the government. While no unit has been formed at the national or state level to prevent the circulation of unproven species.
Drip irrigation increases potato yield by 25 to 30 percent. 40 percent water is saved.
Pesticide companies sell poison
The price of pesticides in the market is Rs. 500 to Rs. While the cost of country liquor is Rs 7000 per litre. 80 and English liquor is available for Rs.200 a litre. Pesticide micronutrients (liquid) are available at Rs 2000 per litre. The cost of Imasin Benzoate is Rs.7000. The cost of ‘Mono’, a drug used for the growth of weak crops, is around Rs. 360 Expenses.
By 2024, the global market for poison will be Rs. Will reach to. 10.8 lakh crore will reach. Between 1990 and 2017, while pesticide use increased by 484 percent in South America, it increased by 97 percent in Asia.
Agrochemical giants include BASF, Bayer, Corteva, FMC and Syngenta. These companies are selling their products in countries where the rules and regulations are not as strict. Indian farmers are spending 37 percent more on pesticides per hectare in 2018 than in 2002, before the introduction of GM cotton. These companies are selling their highly harmful pesticides (HHP) mostly in developing countries. HHP accounts for about 59 per cent of the total insecticides sold by these companies in India.
Pesticides whose use is not permitted are not only being manufactured in developed countries like Europe, but are also being exported to other countries. Many European companies are also involved in this business. In such a situation, there is a need to understand the politics behind these double standards.
Agriculture in many other countries of the world, including India, is largely dependent on these pesticides, which contain large amounts of pesticides, excessive use and misuse of which cause great harm to human, animal, biodiversity and environmental health.
nutritious ah without vegetables and fruits The gate is considered incomplete. But many people are not aware of the traces of pesticides on their surfaces.
Worm potatoes arrive on our dining table
The Environmental Working Group (EWG) released its annual list of the 12 ‘dirtiest’ vegetables and fruits in America. It also had potatoes in it. These include strawberries, spinach, peaches, apples, grapes, pears, cherries, grapes, celery leaves, tomatoes, red peppers and potatoes.
About 70 different pesticides were found in about 40 percent. Of over 84,000 food samples from the European Food Safety Authority, 43.9% contained pesticide residues. However, their quantity was not at a dangerous level.
The use of pesticides is not uniform around the world. Some pesticides are banned in some countries and not in others. Exposure to multiple pesticides, even in small amounts, can cause a ‘cocktail effect’ that increases risk. Inhaling various toxic substances like pesticides can affect fertility, sperm quality and brain development in children and can also cause hormonal problems.
Tuber Enlargement Zebrelic Acid
Farmers use all kinds of chemicals to increase the size of potato tubers. It also contains zebrelic acid for up to 10 years. This chemical is dissolved in alcohol and sprinkled on the potato crop. This increases the size of potato tubers, but it is very harmful for health.
The wine is sprinkled in the fields for a good harvest. Desi and English are adding liquor. Since the cost of insecticides is high, alcohol has been introduced to protect the crops. Due to which the crop also increases and the yield also increases. Farmers were seen spraying English country liquor in the fields.
In these areas, if the smell of alcohol comes from the swaying crop, then it seems that the crop has become intoxicated. Generally country liquor is sprinkled on fruits and vegetables, but now country and English liquor is being sprinkled on crops like potato, gram.
Alcohol is more useful than insecticides for crops and vegetables.
Vegetable plants start turning yellow on the third day after spraying alcohol. Their growth also increases. Germs and other bacteria die. The problem of drying of flowers before the formation of fruits also goes away. New flowers and fruits start coming.
Farmers argue that 25-30 ml of liquor is sufficient for half a bigha of land. Most of the farmers spray in 10 liter and 16 liter sprayer pumps by mixing desi and English liquor up to 100 ml. Many farmers use about 150-200 ml of alcohol per bushel. The consumption of alcohol has increased in agriculture in Shekhawati. Consumption of alcohol has increased after spraying in the fields.
However, in Saurashtra, a mixture of milk and jaggery is sprinkled on crops for good yields.
Pesticides have been used since Vedic times to increase both the quality and quantity of produce in the civilizations of India and Mesopotamia.
Herbicides, rodenticides, fungicides, poisons are used on potato plants or in the soil to kill the caterpillars.
Organophosphates: These damage the central nervous system and have long-term effects.
Carbamates: Similar to organophosphates but with less lethal and short-lived effects
Pyrethroids: also affects the central nervous system.
Organochlorines: Example: DDT. They also have harmful effects on the environment.
Neonicotinoids: These are sprayed on the leaves of small trees and large trees
Glyphosate: Used regularly on farms with genetically modified crops (GM crops).
If it is not washed, the residues of pesticides sprayed on it go into the body.
Pesticides get dissolved in the soil, are absorbed by the plants, enter the fruit/vegetable/foodgrain and from there enter the human body. Pesticides seep into groundwater, from where they enter drinking water.
Potatoes, okra, cabbage, spinach, kale, celery, strawberries, cherries, tomatoes, peaches, pears, apples, nectarines and grapes are the agricultural produce with the highest pesticide content.
Agricultural products with the lowest pesticide content are: corn, eggplant, onions, cabbage, cauliflower, broccoli, frozen peas, mushrooms, asparagus, honeydew, cantaloupe, kiwi, pineapple, papaya and avocado.
Fruits and vegetables are eaten directly without washing or cooking.
Pesticide handlers, agricultural workers, and people who live too close to farms where pesticides are used are at risk.
Vegetables eaten raw should be kept peeled.
Potato is the most important crop after maize, rice and wheat. Its global production is about 300 million tonnes per year.
Potato farming requires the use of pesticides, as they kill insects, weeds, fungi and viruses. Hence production increases.
The most widely used insecticides in potato cultivation in the European Union are: thiamethoxam, lambda-cyhalothrin and deltamethrin (insecticides), rimsulfuron (herbicide) and metalaxyl (fungicide).
Insecticides are not completely effective. Agricultural chemicals can accumulate in crops. Potatoes have a bad effect on the health of the eaters.
Worldwide pesticide consumption is approximately two million tons per year, of which 24% is used in the United States alone, 45% in Europe, and 31% in the rest of the world.
The majority of insecticides used in India were (60%), followed by fungicides (19%), herbicides. biopesticides (3%), and others (3%), of which 13% used Used in vegetables.
Fruits and vegetables contain more pesticide residues than any other food item. The highest use of pesticides on fruits and vegetables is in Punjab (88.3%) and Sindh (8.2%).
Pesticide residues on potatoes can also do some damage in the form of S. The concentration of pesticide residues in potatoes depends on the number of applications in the agricultural sector, which may lead to an increase in the use of pesticides. The present study documents the results of previously reported data and evaluates the residue levels of various pesticides in potatoes collected from different countries. López-Pérez et al. (2006)
Studies on potatoes using insecticides, fungicides, nematicides and herbicides showed that only one fungicide was present in the tubers, and the concentration was below the MRL. The concentration of prothiophos was found to be higher than the MRL value of this insecticide for potato.
studied Privicur-N 72.2% and Proplant 72.2% in a potato field and observed that if the crop was harvested 5 days after the last insecticide application, the residual concentration was higher than the MRL value.
Residues of commonly used insecticides such as chlorothalonil, chlorpyrifos, simoxani, glyphosate, mancozeb, methamidophos and paraquat were found.
Only chlorpyrifos pesticide residues were detected in all the samples. Pesticides were not found in any of the samples above the permissible limit. Rupees
Most of the samples did not contain any residues of the selected pesticides. The analyzed potato samples did not pose any serious risk to the health of consumers.
Farmers lack awareness about application rates, spraying methods and proper harvesting intervals. There is a lack of proper guidance on the use of pesticides. May increase pesticide residue levels on potatoes. Long-term accumulation poses several health risks.
Several studies have reported pesticide residues exceeding the maximum residue limits (MRLs) in vegetables with concentrations of carbofuran 0.01–0.39 mg/kg and chlorpyrifos 0.05–0.96 mg/kg (Latif et al., 2011).
The World Health Organization announced in 2022 that some pesticides, such as dichlorodiphenyltrichloroethane (DDT) and lindane, can persist in soil and water for years. These chemicals have been banned since 2001. Many chemicals are banned for agricultural use in developed countries, but they are used.
Hooghly is a potato producing district of West Bengal.
Another issue of concern is the excessive use of fertilizers, which has reduced fertility over the years.
Due to ignorance, there is a tendency to use pesticides in excess of the prescribed quantity.
WHO reviews the evidence. Pesticides are used to protect crops from insects, weeds, fungi, and other pests.
Pesticides are potentially toxic to humans and can have both acute and long-term effects on health depending on the dose and methods by which a person is exposed. There are more than 1000 pesticides used around the world. Each insecticide has different properties and toxic effects.
Pesticides are more toxic to humans than herbicides.
None of the food pesticides authorized in international trade are genotoxic, which can cause mutations or cancer. When people are exposed to large amounts of pesticides, the result can be acute toxicity or long-term health effects that may include cancer and adverse effects on reproduction.
Peeling or washing vegetables can limit exposure to pesticide residues, which also reduces other foodborne hazards, such as harmful bacteria.
The United Nations Population Division estimates that there will be 9.7 billion people on Earth by the year 2050 – a nearly 30% increase from 2017. Almost all of this population growth will occur in developing countries. Food production has to be increased by 80%. The expansion of agricultural land is expected to increase food production by only 20%.
The disease
Potato blight
India ranks second in potato production in the world after China. Diseases and pests cause great damage to potatoes in the field and in storage. In case of severe infection, potato crop suffers 40-70 percent loss due to diseases and pests. During the cultivation of potato, it is attacked by many diseases and pests. If more yield of potato is desired then it is necessary to destroy these diseases and pests.
Tuber Moth Pests
Potato tuber moth larvae hatch from the eggs and tunnel through potato leaves and stems. They burst the eyes of the potatoes kept in the country’s warehouses and make holes in them. This pest damages potato crop up to 60-70 percent in storage and in the field. Potato is the main host plant.
Apply Fenvalerate 2% or Malathion 5% or Quinolphos 1.5% on seed potatoes at the rate of 125 grams per quintal of potato. This chemical should not be used on edible potatoes. Spraying 300 grams of Bacillus thuringiensis or Granulosis virus powder per quintal for feeding potatoes.
Mahun or champa
Many insects are sap-suckers. This virus spreads. Disease-free seed is a major obstacle in potato production. Aphids act as major vectors of leaf curler (PLRY) and Y virus (PVY). 10 kg Phorate at the rate of 10 grams per hectare Spray. Spray Imidacloprid 17.8 SL mixed with 3 ml/10 liters of water.
White fly
White flies of Bemisia species harm the potato crop. The leaves suck the sap, which weakens the plant. Acts as a vector for gemini virus and apical leaf curl virus in potato. Due to this virus the leaves curl and the plant turns yellow.
Imidacloprid 1 at 10 days interval 7.8 sl. Spray by dissolving in 2 ml/10 liters of water.
Insect bite-Caterpillar
Cutworm is a major pest of potato. This pest damages up to 35-40 percent of the potato crop in India. Eats twigs or tubers.
Foliar application of insecticide Chlorpyriphos 20 EC at the rate of 2.5 liters per hectare.
White grub
Potato crop White-worm-Bollworm causes loss of 10 to 80 percent of potato crop. Plants have roots. The larvae feed by making holes in potato tubers. An insecticide like Chlorpyriphos 20 EC is used by dissolving it in 2.5 ml/litre of water. Phorate 10g or Carbofuran 3g insecticides are used.
Shortage
This disease is caused by a fungus. Scattered spots on the leaves are completely destroyed. Potato is not fit to eat. Potato tubers are dipped in 0.1% solution of agelal for 2 minutes. Spray Phytolan, 0.3% Blitex-50 thrice at an interval of 12 to 15 days.
Blight
The disease appears with pale green spots caused by a fungus. Spray Bordeaux mixture 4:4:50, 0.3 percent copper oxychloride.
brown rot and bacterial wilt
Since it is a bacterial disease, the plant dries up. Brown spots can be seen on potatoes. Bleaching powder is applied at the rate of 4-5 kg per acre along with manure.
Common scab or scab disease
The disease appears with a mold on the tubers of the plant. The tuber is not edible due to light brown blisters. The seeds are treated with 0.25% organomercurial solution such as Imshan or Igal solution for 5 minutes.
Perfect solution
Farmers should use neem oil to prevent pest attack in potatoes. Use Waveria vesiana for termite control. For the control of fungal diseases, farmers should apply Trichoderma mixed with cow dung at the rate of 2.5 kg per hectare in the field before sowing potatoes. Apart from this, use Trichoderma 4 to 6 grams per kg of seed for seed treatment.
Death
The increasing use of pesticides to increase profits is giving rise to new threats everyday. According to an estimate, more than 11 thousand people are dying every year due to this poison used in the fields. About 60 percent of these deaths occur in India. Not only this, this pesticide is also the cause of illness of 385 million people worldwide. This information has been revealed in ‘Pesticide Atlas 2022’.
Even after 60 years, the use of pesticides continues unabated, the use is negligible and has increased manifold.
23 children died due to pesticides in Bihar. Children died within minutes of eating rice and potato curry. Forensic examination of the food revealed that the oil in which the food was cooked contained the pesticide monocrotophos, which led to the death of these children.
The population of birds and butterflies living in the fields has declined by about 30 percent. One in 10 bees in Europe are at risk of extinction due to pesticides.
These chemicals cause diseases like cancer in humans, harm their fertility. Not only this, a recent study revealed that 64 percent of the world’s arable land is at risk of pesticide pollution.
Worldwide use of pesticides has almost doubled since 1990.
Chlorpyrifos (CPS) is an organic insecticide used on crops, animals and in house paint on buildings. Used to kill many pests including bed bugs. It attacks the nervous system of insects by inhibiting the acetylcholinesterase enzyme. Many scientists of the world have experimented on it to prove that it is a threat to the environment, it remains in the soil for years and the roots of agricultural crops do not like this pesticide. Therefore plants require more chemical fertilizers.
For 55 years in the world and 45 years in Gujarat, this pesticide has wreaked havoc on humans and living nature. Chlorpyrifos has been used as an insecticide since 1965 in both agricultural and non-agricultural fields. Chlorpyrifos was patented by the Dow Chemical Company in 1966. Non-agricultural uses include golf courses, turf, greenhouses, wood treatment. Used to repel insects such as ants in mosquito repellent and child resistant packaging. Available in powder and liquid form in the market.
List of Banned Pesticides
Serial Number – Insecticide – Crop Name
1 Dichlorophenoxyacetic acid – tea
2 Anilofas-Soybean
3 Vertnal – Apple,
4 Carabril – Arhar
5 Carbofuran Cotton, Capsicum
6 chloroalionyl apples, grapes, peppers
7 Chlorpyrifos Moong, Mustard, Sugarcane
8 Copper oxychloride cumin, tea, paddy
9 Cypermanthrin Sugarcane
10 grams Deltamethrin (Decamethrin)
11 Dichlorvos (DDVP) Sugarcane
12 Difenaconazole Peanut
13 Diflubinazolone Peanut
14 Dimethot Arhar, Cotton, Groundnut
15 Dinocaps Apple, Grapes, Beans, Okra, Peach, Plum, Pea, Poppy, Chili, Cumin, Fenugreek
16 endosulfan flame r, corn
17 Last Peppers, Peas
18 Flusilazole Grapes, Apple
19 Malathion Cotton, Groundnut, Mustard
20 Mancojeb Beet (Potato), Ginger
21 Methyl Parathion Soybean, Groundnut
22 Monocrotophos gram, castor, mustard
23-oxydemetone,-methyl lemon, orange etc. (citrus lemon)
24 Permethrin okra, cabbage, lemon, orange etc.
25 Fenyot Moong, Urad, Cotton, Cardamom
26 Fallon Paddy, Cotton, Groundnut, Cardamom, Okra, Chilli
27 Phosphamidan Mustard
28 Profinophos T
29 Propiconazole Banana, Coffee
30 Kwanilaphos Sugarcane, Brinjal, Onion, Mango, Coffee, Cauliflower
31 thiophenate-methyl wheat, cucumber group, pigeon pea
32 Tridimifan Coffee, Mango, Chili, Soybean
33 Trizophos Brinjal
34 Triad RF Green peas, guar pods, group of cucumbers, plums, tea, lemons, oranges etc.
35 Trifluralin Cotton, Soybean
36 Eriofujin Paddy, Grapes, Cumin, Apple, Potato
37 Copper Sulphate Potato, Grape, Tomato, Chili
38 Streptomycin + Tetracycline Pepper, Cotton
39 Copper Hydroxide Tea, Chili, Groundnut
40 Flufinaxuron Cabbage
41 oxycarbaxin coffee
42 Thiobincarb (Benthiocarba) Rice
Adulteration of pesticides
In Gujarat, 10 percent of the samples failed.
Rajkot district has the highest number of pesticide sample failures in Gujarat. Samples of 23 medicines have failed in this district. Gir Somnath district is second with 18 samples. 16 samples have failed equally in Aravalli and Panchmahal. 15 samples have failed in Gandhinagar, 13 in Sabarkantha, 12 in Navsari, 11 in Kutch and Mehsana.
Apart from this, 10-10 samples have failed in Ahmedabad and Narmada and 9-9 in Vadodara and Bhavnagar and eight-eight in Porbandar and Botad. In total 33 districts of Gujarat, samples of pesticides have failed in increasing quantity. A total of 259 medicines in the state are not suitable for spraying in the fields, yet crores of rupees have been grabbed from the farmers. (translated from Gujarati by google)[:hn]दिलीप पटेल
अहमदाबाद, 22 जून 2022
2010-11 में गुजरात में 53 हजार हेक्टेयर में आलू लगाया गया था और उत्पादन 11.50 लाख टन था. गुजरात में प्रति हेक्टेयर 22 हजार किलो आलू पैदा होता था. 2022-23 में 1 लाख 31 हजार हेक्टेयर में रोपाई की उम्मीद थी, जिससे उत्पादन 41 लाख 65 हजार टन होने की उम्मीद है. प्रति हेक्टेयर 32 हजार किलोग्राम उपज का अनुमान लगाया गया था.
संपूर्ण भारत में, जहाँ अधिकांश आलू उगाए जाते हैं, आलू नागरी नामक क्षेत्र में उगाया जाता है। अब प्रांतिज-हिमतनगर से लेकर देहगाम तक आलू की व्यापक खेती होने लगी है। यह पाटन, मेहसाणा, साबरकांठा, गांधीनगर और खेड़ा में पक चुका है। बनासकांठा की खेती 1.10 लाख हेक्टेयर में होती है. अनुमान है कि गुजरात में 5 से 8 हजार करोड़ रुपये का आलू पक रहा है. गुजरात के कुल आलू उत्पादन में बनासकांठा की हिस्सेदारी 60 प्रतिशत है, इसके बाद अरावली की हिस्सेदारी 16 प्रतिशत है। गुजरात के कुल उत्पादन का 78 फीसदी हिस्सा इन दोनों जिलों से आता है.
इस प्रकार 10-11 वर्षों में खेती का क्षेत्रफल 150 प्रतिशत बढ़ गया। 262 प्रतिशत उत्पादन बढ़ा। 10 साल में प्रति हेक्टेयर 10 हजार किलो आलू पकने लगा. उत्पादकता में इस वृद्धि का कारण क्या है? किसानों की मेहनत, ड्रिप सिंचाई, खाद, बीज की खोज, लेकिन कीटनाशकों के छिड़काव से उत्पादन अच्छा हुआ है.
अब सरकार के पास इस बारे में अधिक विवेक नहीं है कि कीटनाशकों का उपयोग कब और कैसे किया जाए। भले ही यह हानिकारक हो. खेत में शराब छिड़क कर उत्पादन बढ़ाने के देश में कई उदाहरण हैं. आलू की खेती अधिकतर किसान बड़ी कंपनियों से अनुबंध के तहत कर रहे हैं। हालाँकि, एक बड़ा वर्ग ऐसा भी है जो खुले बाज़ार में आलू बेचता है। उन आलुओं में भारी कीटनाशक मिल रहे हैं।
गुजरात के 96 लाख हेक्टेयर खेतों में 6200 टन कीटनाशक, 4 हजार टन फफूंदनाशक, बीज निराई और खरपतवार नाशक सहित 10 हजार टन कीटनाशकों की खपत होती है।
आलू की फसल के लिए कीटनाशकों की आवश्यकता होती है, जो महंगे होते हैं। श्रम, उर्वरक सहित उत्पादन लागत रु. 50,000-60,000 प्रति बीघा और 1 लाख रुपये प्रति एकड़. औसत उपज लगभग 2,000 किलोग्राम है। उत्पाद को 5 रुपये प्रति किलो के हिसाब से बेचना होगा. न्यूनतम रु. 10 प्रति किलो बेचने पर मुनाफा होता है.
प्रांतिज के किसानों का कहना है कि आलू में एक लाख रुपये प्रति एकड़ कीटनाशक, मजदूरी, खाद और पानी खर्च करना पड़ता है.
देश में प्रति हेक्टेयर 600 ग्राम फसल सुरक्षा रसायनों का उपयोग होता है, जबकि दुनिया में यह दर 3 किलोग्राम प्रति हेक्टेयर है।
पेप्सिको ने भारत में क्रॉप इंटेलिजेंस मॉडल लॉन्च किया है। वहीं, इसके लिए एक मोबाइल एप्लिकेशन बनाया जाएगा, जो डैशबोर्ड पर विभिन्न प्रकार की जानकारी उपलब्ध कराएगा।
आलू और गाजर में अनुशंसित मात्रा से अधिक कीटनाशक होते हैं। यह अध्ययन जर्नल ऑफ फूड केमिस्ट्री में प्रकाशित हुआ था। आलू की गुणवत्ता अंतरराष्ट्रीय मानकों के अनुरूप नहीं थी. आलू का उत्पादन बढ़ाने के लिए किसान तमाम प्रयास करते हैं, लेकिन इसकी गुणवत्ता सुधारने पर ध्यान नहीं देते।
वह अधिक उत्पादन के लालच में फसलों में अंधाधुंध रासायनिक तत्वों का प्रयोग करता है। आलू में कुछ रासायनिक दवाओं और कीटनाशकों का असर रहता है। इसी वजह से विदेशों में आलू को नापसंद किया जाता है. निर्यात के लिए 90 प्रतिशत शुष्क पदार्थ, कम कीटनाशक, उर्वरक की अवशिष्ट मात्रा होनी चाहिए।
बड़े कृषि फार्मों के निजी वैज्ञानिकों ने अधिक उपज देने वाली किस्में बनाने के लिए आलू के जीन को संशोधित किया, लेकिन वे उत्पादित आलू की गुणवत्ता को नियंत्रित नहीं कर सके। केंद्रीय आलू अनुसंधान संस्थान शिमला की एकमात्र कुफरी किस्म सरकार द्वारा मान्यता प्राप्त है। जबकि अप्रमाणित प्रजातियों के प्रचलन को रोकने के लिए राष्ट्रीय या राज्य स्तर पर कोई इकाई नहीं बनाई गई है।
ड्रिप सिंचाई से आलू की उपज 25 से 30 प्रतिशत तक बढ़ जाती है। 40 प्रतिशत पानी की बचत होती है।
कीटनाशक कंपनियाँ जहर बेचती हैं
बाजार में कीटनाशकों की कीमत रु. 500 से रु. जबकि देशी शराब की कीमत 7000 रुपये प्रति लीटर है. 80 और अंग्रेजी शराब 200 रुपये लीटर मिलती है. कीटनाशक सूक्ष्म पोषक तत्व (तरल) 2000 रुपये प्रति लीटर उपलब्ध हैं। इमासिन बेंजोएट की कीमत 7000 रुपये है। कमजोर फसलों की वृद्धि के लिए इस्तेमाल की जाने वाली दवा ‘मोनो’ की कीमत लगभग रु. 360 खर्च.
2024 तक जहर का वैश्विक बाज़ार रु. तक पहुंच जाएगा. 10.8 लाख करोड़ पहुंचेगा. 1990 और 2017 के बीच, जहां दक्षिण अमेरिका में कीटनाशकों का उपयोग 484 प्रतिशत बढ़ गया, वहीं एशिया में 97 प्रतिशत की वृद्धि हुई।
एग्रोकेमिकल दिग्गजों में बीएएसएफ, बायर, कॉर्टेवा, एफएमसी और सिंजेंटा शामिल हैं। ये कंपनियां उन देशों में अपने उत्पाद बेच रही हैं जहां नियम-कायदे उतने सख्त नहीं हैं। जीएम कपास की शुरुआत से पहले, 2002 की तुलना में 2018 में, भारतीय किसान प्रति हेक्टेयर कीटनाशकों पर 37 प्रतिशत अधिक खर्च कर रहे हैं। ये कंपनियाँ अपने अत्यधिक हानिकारक कीटनाशक (HHP) ज्यादातर विकासशील देशों में बेच रही हैं। भारत में इन कंपनियों द्वारा बेचे जाने वाले कुल कीटनाशकों में एचएचपी की हिस्सेदारी लगभग 59 प्रतिशत है।
जिन कीटनाशकों के उपयोग की अनुमति नहीं है, उनका न केवल यूरोप जैसे विकसित देशों में निर्माण किया जा रहा है, बल्कि अन्य देशों में भी निर्यात किया जा रहा है। इस कारोबार में कई यूरोपीय कंपनियां भी शामिल हैं. ऐसे में इन दोहरे मापदंडों के पीछे की राजनीति को समझने की जरूरत है.
भारत सहित दुनिया के कई अन्य देशों में कृषि काफी हद तक इन कीटनाशकों पर निर्भर है, जिनमें बड़ी मात्रा में कीटनाशक होते हैं, इनके अत्यधिक उपयोग और दुरुपयोग से मानव, पशु, जैव विविधता और पर्यावरणीय स्वास्थ्य को बहुत नुकसान होता है।
सब्जियों और फलों के बिना पौष्टिक आहार अधूरा माना जाता है। लेकिन बहुत से लोगों को उनकी सतहों पर कीटनाशकों के निशान के बारे में पता नहीं है।
हमारी डाइनिंग टेबल पर कीड़ों वाले आलूपहुँचती है
पर्यावरण कार्य समूह (ईडब्ल्यूजी) ने अमेरिका में 12 ‘सबसे गंदी’ सब्जियों और फलों की अपनी वार्षिक सूची जारी की। इसमें आलू भी थे. इनमें स्ट्रॉबेरी, पालक, आड़ू, सेब, अंगूर, नाशपाती, चेरी, अंगूर, अजवाइन की पत्तियां, टमाटर, लाल मिर्च और आलू शामिल हैं।
लगभग 40 प्रतिशत में 70 अलग-अलग कीटनाशक पाए गए। यूरोपीय खाद्य सुरक्षा प्राधिकरण के 84,000 से अधिक खाद्य नमूनों में से 43.9% में कीटनाशक अवशेष थे। हालांकि, इनकी मात्रा खतरनाक स्तर पर नहीं थी.
दुनिया भर में कीटनाशकों का उपयोग एक समान नहीं है। कुछ कीटनाशकों पर कुछ देशों में प्रतिबंध है और कुछ में नहीं। कई कीटनाशकों के संपर्क में आने से, यहां तक कि कम मात्रा में भी, ‘कॉकटेल प्रभाव’ पैदा हो सकता है जिससे जोखिम बढ़ जाता है। कीटनाशकों जैसे विभिन्न विषाक्त पदार्थों को मिलाने से बच्चों में प्रजनन क्षमता, शुक्राणु की गुणवत्ता और मस्तिष्क के विकास पर असर पड़ सकता है और हार्मोनल समस्याएं भी हो सकती हैं।
कंद इज़ाफ़ा ज़ेब्रेलिक एसिड
आलू के कंदों का आकार बढ़ाने के लिए किसान हर तरह के रसायनों का इस्तेमाल करते हैं। इसमें 10 वर्षों तक ज़ैब्रेलिक एसिड भी शामिल है। इस रसायन को अल्कोहल में घोलकर आलू की फसल पर छिड़का जाता है। इससे आलू के कंदों का आकार तो बढ़ जाता है, लेकिन स्वास्थ्य के लिए यह बहुत हानिकारक होता है।
अच्छी फसल के लिए खेतों में शराब छिड़की जाती है। देसी और अंग्रेजी शराब का छौंक लगा रहे हैं. चूंकि कीटनाशकों की लागत अधिक है, इसलिए फसलों की सुरक्षा के लिए शराब की शुरुआत की गई है। जिससे फसल भी बढ़ती है और पैदावार भी बढ़ रही है. किसान खेतों में देशी अंग्रेजी शराब का छिड़काव करते दिखे।
इन इलाकों में लहलहाती फसल से शराब की गंध आती है तो ऐसा लगता है कि फसल मदहोश हो गई है. आमतौर पर फलों और सब्जियों पर देशी शराब छिड़की जाती है, लेकिन अब आलू, चना जैसी फसलों पर देशी और अंग्रेजी शराब छिड़की जा रही है।
फसलों और सब्जियों के लिए कीटनाशकों की तुलना में शराब अधिक उपयोगी है।
शराब का छिड़काव करने के तीसरे दिन ही सब्जियों के पौधे पीले पड़ने लगते हैं। उनकी ग्रोथ भी बढ़ती है. रोगाणु और अन्य जीवाणु मर जाते हैं। फल बनने से पहले फूल सूखने की समस्या भी दूर हो जाती है। नए फूल और फल आने लगते हैं।
किसानों का तर्क है कि आधा बीघे जमीन के लिए 25-30 मिलीलीटर शराब पर्याप्त है. ज्यादातर किसान 10 लीटर और 16 लीटर के स्प्रेयर पंप में 100 मिलीलीटर तक देसी और अंग्रेजी शराब मिलाकर छिड़काव करते हैं। कई किसान प्रति बुशेल लगभग 150-200 मिलीलीटर अल्कोहल का उपयोग करते हैं। शेखावाटी में खेती में शराब की खपत बढ़ी है। खेतों में छिड़काव के बाद शराब की खपत बढ़ गयी है.
हालाँकि, सौराष्ट्र में अच्छी पैदावार के लिए दूध और गुड़ को मिलाकर फसलों पर छिड़का जाता है।
भारत और मेसोपोटामिया की सभ्यताओं में उपज की गुणवत्ता और मात्रा दोनों बढ़ाने के लिए कीटनाशकों का उपयोग वैदिक काल से ही किया जाता रहा है।
कैटरपिलर को मारने के लिए आलू के पौधों या मिट्टी में शाकनाशी, कृंतकनाशक, कवकनाशी, जहर का प्रयोग किया जाता है।
ऑर्गनोफॉस्फेट: ये केंद्रीय तंत्रिका तंत्र को नुकसान पहुंचाते हैं और दीर्घकालिक प्रभाव डालते हैं।
कार्बामेट्स: ऑर्गनोफॉस्फेट के समान लेकिन कम घातक और अल्पकालिक प्रभाव के साथ
पाइरेथ्रोइड्स: केंद्रीय तंत्रिका तंत्र को भी प्रभावित करता है।
ऑर्गेनोक्लोरिन: उदाहरण: डीडीटी। इनका पर्यावरण पर भी हानिकारक प्रभाव पड़ता है।
नियोनिकोटिनोइड्स: इनका छिड़काव छोटे पेड़ों और बड़े पेड़ों की पत्तियों पर किया जाता है
ग्लाइफोसेट: आनुवंशिक रूप से संशोधित फसलों (जीएम फसलों) वाले खेतों में नियमित रूप से उपयोग किया जाता है।
यदि इसे न धोया जाए तो इस पर छिड़के गए कीटनाशकों के अवशेष शरीर में चले जाते हैं।
कीटनाशक मिट्टी में घुल जाते हैं, पौधों द्वारा अवशोषित होते हैं, फल/सब्जी/खाद्यान्न में प्रवेश करते हैं और वहां से मानव शरीर में प्रवेश करते हैं। कीटनाशक भूजल में रिसते हैं, जहाँ से वे पीने के पानी में प्रवेश करते हैं।
आलू, भिंडी, पत्तागोभी, पालक, केल, अजवाइन, स्ट्रॉबेरी, चेरी, टमाटर, आड़ू, नाशपाती, सेब, नेक्टराइन और अंगूर उच्चतम कीटनाशक सामग्री वाले कृषि उत्पाद हैं।
सबसे कम कीटनाशक सामग्री वाले कृषि उत्पाद हैं: मक्का, बैंगन, प्याज, गोभी, फूलगोभी, ब्रोकोली, जमे हुए मटर, मशरूम, शतावरी, हनीड्यू, खरबूजा, कीवी, अनानास, पपीता और एवोकैडो।
फलों और सब्जियों को बिना धोए या पकाए सीधे खाया जाता है।
कीटनाशक संचालकों, कृषि श्रमिकों और उन खेतों के बहुत करीब रहने वाले लोग जहां कीटनाशकों का उपयोग किया जाता है, जोखिम में हैं।
कच्ची खाई जाने वाली सब्जियों को छीलकर रखना चाहिए।
मक्का, चावल और गेहूं के बाद आलू सबसे महत्वपूर्ण फसल है। इसका वैश्विक उत्पादन लगभग 30 करोड़ टन प्रति वर्ष है।
आलू की खेती के लिए कीटनाशकों के उपयोग की आवश्यकता होती है, क्योंकि वे कीड़े, खरपतवार, कवक और वायरस को मार देते हैं। अतः उत्पादन बढ़ता है।
यूरोपीय संघ में आलू की खेती में सबसे व्यापक रूप से उपयोग किए जाने वाले कीटनाशक हैं: थियामेथोक्साम, लैम्ब्डा-साइहलोथ्रिन और डेल्टामेथ्रिन (कीटनाशक), रिम्सल्फ्यूरॉन (शाकनाशी) और मेटालेक्सिल (कवकनाशी)।
कीटनाशक पूरी तरह से प्रभावी नहीं हैं। कृषि रसायन फसलों में जमा हो सकते हैं। आलू खाने वालों की सेहत पर बुरा असर डालता है।
दुनिया भर में कीटनाशकों की खपत लगभग 20 लाख टन प्रति वर्ष है, जिसमें से 24% अकेले संयुक्त राज्य अमेरिका में, 45% यूरोप में और 31% शेष विश्व में उपयोग किया जाता है।
भारत में उपयोग किए जाने वाले अधिकांश कीटनाशक (60%), उसके बाद कवकनाशी (19%), शाकनाशी थे। जैव कीटनाशक (3%), और अन्य (3%), जिनमें से 13% का उपयोग सब्जियों में किया जाता है।
फलों और सब्जियों में किसी भी अन्य खाद्य पदार्थ की तुलना में अधिक कीटनाशक अवशेष होते हैं। पंजाब (88.3%) और सिंध (8.2%) में फलों और सब्जियों पर कीटनाशकों का सबसे अधिक उपयोग होता है।
आलू पर कीटनाशक अवशेषों का एस रूप में कुछ नुकसान भी कर सकता है. आलू में कीटनाशक अवशेषों की सघनता कृषि क्षेत्र में अनुप्रयोगों की संख्या पर निर्भर करती है, जिससे कीटनाशकों के उपयोग में वृद्धि हो सकती है। वर्तमान अध्ययन पहले रिपोर्ट किए गए आंकड़ों के परिणामों का दस्तावेजीकरण करता है और विभिन्न देशों से एकत्र किए गए आलू में विभिन्न कीटनाशकों के अवशेष स्तर का मूल्यांकन करता है। लोपेज़-पेरेज़ एट अल। (2006) [7]
कीटनाशकों, कवकनाशी, नेमाटीसाइड और शाकनाशियों का उपयोग करके आलू पर किए गए अध्ययन से पता चला है कि कंद में केवल एक कवकनाशी मौजूद था, और एकाग्रता एमआरएल से नीचे थी। आलू के लिए इस कीटनाशक के एमआरएल मूल्य से प्रोथियोफोस की सांद्रता अधिक पाई गई।
आलू के खेत में प्रिविकुर-एन 72.2% और प्रोप्लांट 72.2% का अध्ययन किया और देखा कि यदि अंतिम कीटनाशक आवेदन के 5 दिन बाद फसल काटा गया था, तो अवशिष्ट एकाग्रता एमआरएल मूल्य से अधिक थी।
आमतौर पर इस्तेमाल होने वाले कीटनाशकों जैसे क्लोरोथालोनिल, क्लोरपाइरीफोस, सिमोक्सानी, ग्लाइफोसेट, मैन्कोजेब, मेथामिडोफोस और पैराक्वाट के अवशेष पाए जाते हैं।
सभी नमूनों में केवल क्लोरपाइरीफोस कीटनाशक अवशेष पाए गए। किसी भी नमूने में कीटनाशकों की स्वीकार्य सीमा से अधिक मात्रा नहीं पाई गई। रुपये
अधिकांश नमूनों में चयनित कीटनाशकों के कोई अवशेष नहीं थे। विश्लेषण किए गए आलू के नमूनों से उपभोक्ताओं के स्वास्थ्य को कोई गंभीर खतरा नहीं हुआ।
किसानों में आवेदन दर, छिड़काव के तरीकों और उचित कटाई अंतराल के बारे में जागरूकता की कमी है। कीटनाशकों के उपयोग पर उचित मार्गदर्शन का अभाव है। आलू पर कीटनाशक अवशेषों के स्तर में वृद्धि हो सकती है। लंबे समय तक संचय से कई स्वास्थ्य जोखिम पैदा होते हैं।
कई अध्ययनों में कार्बोफ्यूरान 0.01–0.39 मिलीग्राम/किलोग्राम और क्लोरपाइरीफोस 0.05–0.96 मिलीग्राम/किग्रा (लतीफ एट अल., 2011) की सांद्रता वाली सब्जियों में कीटनाशक अवशेषों की अधिकतम अवशेष सीमा (एमआरएल) से अधिक होने की सूचना मिली है।
विश्व स्वास्थ्य संगठन ने 2022 में घोषणा की कि कुछ कीटनाशक, जैसे डाइक्लोरोडिफेनिलट्राइक्लोरोइथेन (डीडीटी) और लिंडेन, मिट्टी और पानी में वर्षों तक बने रह सकते हैं। इन रसायनों पर 2001 से प्रतिबंध लगा दिया गया है। विकसित देशों में कृषि उपयोग के लिए कई रसायनों पर प्रतिबंध लगा दिया गया है, लेकिन उनका उपयोग किया जाता है।
हुगली पश्चिम बंगाल का आलू उत्पादक जिला है।
चिंता का एक और मुद्दा उर्वरकों का अत्यधिक उपयोग है, जिससे पिछले कुछ वर्षों में प्रजनन क्षमता कम हो गई है।
अज्ञानता के कारण कीटनाशकों का निर्धारित मात्रा से अधिक प्रयोग करने की प्रवृत्ति है।
WHO सबूतों की समीक्षा करता है. कीटनाशकों का उपयोग फसलों को कीड़ों, खरपतवार, कवक और अन्य कीटों से बचाने के लिए किया जाता है।
कीटनाशक मनुष्यों के लिए संभावित रूप से जहरीले होते हैं और किसी व्यक्ति के संपर्क में आने की खुराक और तरीकों के आधार पर उनके स्वास्थ्य पर तीव्र और दीर्घकालिक दोनों प्रभाव हो सकते हैं। दुनिया भर में 1000 से अधिक कीटनाशकों का उपयोग किया जाता है। प्रत्येक कीटनाशक के अलग-अलग गुण और विषैले प्रभाव होते हैं।
कीटनाशक मनुष्यों के लिए शाकनाशी की तुलना में अधिक विषैले होते हैं।
अंतर्राष्ट्रीय व्यापार में अधिकृत कोई भी खाद्य कीटनाशक जीनोटॉक्सिक नहीं है, जो उत्परिवर्तन या कैंसर का कारण बन सकता है। जब लोग बड़ी मात्रा में कीटनाशकों के संपर्क में आते हैं, तो परिणाम तीव्र विषाक्तता या दीर्घकालिक स्वास्थ्य प्रभाव हो सकता है जिसमें कैंसर और प्रजनन पर प्रतिकूल प्रभाव शामिल हो सकते हैं।
सब्जियों को छीलने या धोने से उनमें कीटनाशक अवशेषों का सेवन सीमित हो सकता है, जिससे हानिकारक बैक्टीरिया जैसे अन्य खाद्य जनित खतरे भी कम हो जाते हैं।
संयुक्त राष्ट्र जनसंख्या प्रभाग का अनुमान है कि वर्ष 2050 तक पृथ्वी पर 9.7 बिलियन लोग होंगे – जो 2017 की तुलना में लगभग 30% अधिक है। इस जनसंख्या वृद्धि का लगभग सारा हिस्सा विकासशील देशों में होगा। खाद्य उत्पादन को 80% तक बढ़ाना होगा। कृषि भूमि के विस्तार से खाद्य उत्पादन में केवल 20% की वृद्धि होने की उम्मीद है।
मर्ज जो
आलू में लगने वाला एक प्रमुख रोग
आलू उत्पादन में भारत विश्व में चीन के बाद दूसरे स्थान पर है। खेतों और गोदामों में रोग और कीट आलू को बहुत नुकसान पहुंचाते हैं। गंभीर संक्रमण की स्थिति में आलू की फसल को रोगों एवं कीटों से 40-70 प्रतिशत हानि होती है। आलू की खेती के दौरान इस पर कई तरह की बीमारियों और कीटों का हमला होता है. यदि आलू की अधिक पैदावार चाहिए तो इन रोगों एवं कीटों को नष्ट करना आवश्यक है।
कंद कीट कीट
आलू कंद कीट के लार्वा अंडे से निकलते हैं और आलू की पत्तियों और तनों के माध्यम से सुरंग बनाते हैं। ये देश के भंडारगृहों में रखे आलू की आंखें फोड़कर उनमें छेद कर देते हैं। यह कीट भंडारण एवं खेतों में आलू की फसल को 60-70 प्रतिशत तक नुकसान पहुंचाता है। आलू मुख्य पोषक पौधा है।
बीज वाले आलू पर फेनवेलरेट 2 प्रतिशत या मैलाथियान 5 प्रतिशत या क्विनोलफोस 1.5 प्रतिशत 125 ग्राम प्रति क्विंटल आलू की दर से डालें। इस रसायन का उपयोग खाने योग्य आलू पर नहीं किया जाना चाहिए। आलू खाने के लिए क्विंटल 300 ग्राम बैसिलस थुरिंजिएन्सिस या ग्रैनुलोसिस वायरस पाउडर का छिड़काव करता है।
महुँ या चम्पा
कई कीड़े रस चूसने वाले होते हैं। यह वायरस फैलाता है. आलू उत्पादन में रोगमुक्त बीज एक बड़ी बाधा है। एफिड्स लीफ कर्लर (पीएलआरवाई) और वाई वायरस (पीवीवाई) के प्रमुख वाहक के रूप में कार्य करते हैं। 10 किलोग्राम फोरेट 10 ग्राम प्रति हेक्टेयर की दर से छिड़काव करें। इमिडाक्लोप्रिड 17.8 एस.एल., 3 मिली/10 लीटर पानी में मिलाकर छिड़काव करें।
सफ़ेद मक्खी
बेमिसिया प्रजाति की सफेद मक्खियाँ आलू की फसल को नुकसान पहुँचाती हैं। पत्तियाँ रस चूसती हैं, जिससे पौधा कमजोर हो जाता है। आलू में जेमिनी वायरस और एपिकल लीफ कर्ल वायरस के लिए एक वेक्टर के रूप में कार्य करता है। इस वायरस के कारण पत्तियाँ मुड़ जाती हैं और पौधा पीला पड़ जाता है।
इमिडाक्लोप्रिड 1 10 दिन के अंतराल पर 7.8 एसएल. 2 मिली/10 लीटर पानी में घोलकर छिड़काव करें।
कीड़े का काटना-कैटरपिलर
कटवर्म आलू का एक प्रमुख कीट है। यह कीट भारत में आलू की फसल को 35-40 प्रतिशत तक नुकसान पहुँचाता है। टहनियाँ या कंद खाता है।
कीटनाशक क्लोरपाइरीफोस 20 ईसी 2.5 लीटर प्रति हेक्टेयर की दर से पत्तियों पर डालें।
सफ़ेद ग्रब
आलू की फसल व्हाइट-वॉर्म-बॉलवर्म से आलू की फसल को 10 से 80 प्रतिशत तक नुकसान होता है। पौधों की जड़ें होती हैं. लार्वा आलू के कंदों में छेद करके अपना भोजन बनाते हैं। क्लोरपायरीफॉस 20 ईसी जैसे कीटनाशक को 2.5 मिली/लीटर पानी में घोलकर प्रयोग किया जाता है। फोरेट 10 ग्राम या कार्बोफ्यूरान 3 जी कीटनाशकों का उपयोग किया जाता है।
कमी
यह रोग एक कवक के कारण होता है। पत्तियों पर बिखरे हुए धब्बे पूर्णतः नष्ट हो जाते हैं। आलू खाने लायक नहीं है. आलू के कंदों को एगेलाल के 0.1 प्रतिशत घोल में 2 मिनट तक डुबोया जाता है। फाइटोलैन, ब्लिटेक्स-50 का 0.3 प्रतिशत 12 से 15 दिन के अंतराल पर 3 बार छिड़काव करें।
झुलसा रोग
यह रोग कवक के कारण हल्के हरे धब्बों के साथ प्रकट होता है। बोर्डो मिश्रण 4:4:50, 0.3 प्रतिशत कॉपर ऑक्सीक्लोराइड का छिड़काव करें।
भूरा सड़न और जीवाणु विल्ट
चूँकि यह जीवाणु जनित रोग है इसलिए पौधा सूख जाता है। आलू पर भूरे धब्बे देखे जा सकते हैं. खाद के साथ ब्लीचिंग पाउडर 4-5 किलोग्राम प्रति एकड़ की दर से डाला जाता है।
सामान्य पपड़ी या पपड़ी रोग
यह रोग पौधे के कंदों पर फफूंद के साथ दिखाई देता है. हल्के भूरे रंग के छाले होने के कारण कंद खाने योग्य नहीं रहता है। बीजों को 0.25% ऑर्गेनोमर्क्यूरियल घोल जैसे इमशान या इगैल घोल से 5 मिनट तक उपचारित किया जाता है।
सही समाधान
आलू में कीट के प्रकोप से बचाव के लिए किसानों को नीम के तेल का प्रयोग करना चाहिए। दीमक नियंत्रण के लिए वेवेरिया वेसियाना का प्रयोग करें। फफूंदजनित रोगों के नियंत्रण के लिए किसानों को आलू की बुआई से पहले ट्राइकोडर्मा 2.5 किलोग्राम प्रति हेक्टेयर की दर से गोबर में मिलाकर खेत में लगाना चाहिए। इसके अलावा बीज उपचार के लिए ट्राइकोडर्मा 4 से 6 ग्राम प्रति किलोग्राम बीज का प्रयोग करें.
मौत
मुनाफा बढ़ाने के लिए कीटनाशकों का बढ़ता प्रयोग नित नये खतरों को जन्म दे रहा है। एक अनुमान के मुताबिक, खेतों में इस्तेमाल होने वाले इस जहर से हर साल 11 हजार से ज्यादा लोगों की मौत हो रही है. इनमें से लगभग 60 प्रतिशत मौतें भारत में होती हैं। इतना ही नहीं, यह कीटनाशक दुनिया भर में 38.5 करोड़ लोगों के बीमार होने का कारण भी है। यह जानकारी ‘कीटनाशक एटलस 2022’ में सामने आई है।
60 वर्षों के बाद भी कीटनाशकों का प्रयोग बदस्तूर जारी है, उपयोग नगण्य है और पहले से कई गुना बढ़ गया है।
बिहार में कीटनाशकों के कारण 23 बच्चों की मौत हो गई. चावल और आलू की सब्जी खाने के कुछ ही मिनटों में बच्चों की मौत हो गई. खाने की फोरेंसिक जांच से पता चला कि जिस तेल में खाना पकाया गया था उसमें कीटनाशक मोनोक्रोटोफॉस था, जो इन बच्चों की मौत का कारण बना.
खेतों में रहने वाले पक्षियों और तितलियों की आबादी में लगभग 30 प्रतिशत की गिरावट आई है। यूरोप में 10 में से एक मधुमक्खी कीटनाशकों के कारण विलुप्त होने के खतरे में है।
ये रसायन मनुष्यों में कैंसर जैसी बीमारियाँ पैदा करते हैं, उनकी प्रजनन क्षमता को नुकसान पहुँचाते हैं। इतना ही नहीं, एक हालिया अध्ययन से पता चला है कि दुनिया की 64 प्रतिशत कृषि योग्य भूमि पर कीटनाशक प्रदूषण का खतरा है।
1990 के बाद से दुनिया भर में कीटनाशकों का उपयोग लगभग दोगुना हो गया है।
क्लोरपाइरीफोस (सीपीएस) एक जैविक कीटनाशक है जिसका उपयोग फसलों, जानवरों और इमारतों पर घर के पेंट में किया जाता है। कीड़े-मकौड़ों सहित कई कीटों को मारने के लिए उपयोग किया जाता है। यह एसिटाइलकोलिनेस्टरेज़ एंजाइम को रोककर कीड़ों के तंत्रिका तंत्र पर हमला करता है। दुनिया के कई वैज्ञानिकों ने इस पर प्रयोग करके यह साबित किया है कि यह पर्यावरण के लिए खतरा है, यह वर्षों तक मिट्टी में रहता है और कृषि फसलों की जड़ों को यह कीटनाशक पसंद नहीं है। इसलिए पौधों को अधिक रासायनिक उर्वरकों की आवश्यकता होती है।
दुनिया में 55 साल और गुजरात में 45 साल तक इस कीटनाशक ने मानव और जीवित प्रकृति पर कहर बरपाया है। क्लोरपाइरीफोस का उपयोग 1965 से कृषि और गैर-कृषि दोनों क्षेत्रों में कीटनाशक के रूप में किया जाता रहा है। 1966 में डॉव केमिकल कंपनी द्वारा क्लोरपाइरीफोस का पेटेंट कराया गया था। गैर-कृषि उपयोगों में गोल्फ कोर्स, टर्फ, ग्रीन हाउस, लकड़ी उपचार शामिल हैं। मच्छर प्रतिरोधी और बाल प्रतिरोधी पैकेजिंग में चींटियों जैसे कीड़ों को दूर भगाने के लिए उपयोग किया जाता है। बाजार में पाउडर और तरल रूप में उपलब्ध है।
प्रतिबंधित कीटनाशकों की सूची
क्रम संख्या – कीटनाशक – फसल का नाम
1 डाइक्लोरोफेनोक्सी एसिटिक एसिड – चाय
2 अनिलोफास-सोयाबीन
3 वर्टनल – सेब,
4 कैराब्रिल – अरहर
5 कार्बोफ्यूरान कपास, शिमला मिर्च
6 क्लोरोएलिओनिल सेब, अंगूर, मिर्च
7 क्लोरपायरीफोस मूंग, सरसों, गन्ना
8 कॉपर ऑक्सीक्लोराइड जीरा, चाय, धान
9 साइपरमैन्थ्रिन गन्ना
10 डेल्टामेथ्रिन (डेकामेथ्रिन) ग्राम
11 डाइक्लोरवोस (डीडीवीपी) गन्ना
12 डिफ़ेनाकोनाज़ोल मूंगफली
13 डिफ्लुबिनज़ोरोन मूंगफली
14 डिमेथॉट अरहर, कपास, मूंगफली
15 डिनोकैप सेब, अंगूर, बीन्स, भिंडी, आड़ू, आलूबुखारा, मटर, खसखस, मिर्च, जीरा, मेथी
16 एण्डोसल्फान ज्वार, मक्का
17 अंतिम मिर्च, मटर
18 फ्लुसिलाज़ोल अंगूर, सेब
19 मैलाथियान कपास, मूंगफली, सरसों
20 मैंकोजेब चुकंदर (आलू), अदरक
21 मिथाइल पैराथियान सोयाबीन, मूंगफली
22 मोनोक्रोटोफॉस चना, अरंडी, सरसों
23-ऑक्सीडेमेटोन,-मिथाइल नींबू, संतरा आदि (साइट्रस नींबू)
24 पर्मेथ्रिन भिंडी, पत्तागोभी, नींबू, संतरा आदि।
25 फेनयोट मूंग, उड़द, कपास, इलायची
26 फाल्लोन धान, कपास, मूंगफली, इलायची, भिंडी, मिर्च
27 फॉस्फामिडान सरसों
28 प्रोफिनोफोस टी
29 प्रोपिकोनाज़ोल केला, कॉफ़ी
30 कवानीलाफोस गन्ना, बैंगन, प्याज, आम, कॉफी, फूलगोभी
31 थायोफिनेट-मिथाइल गेहूं, ककड़ी समूह, अरहर
32 त्रिदिमिफान कॉफी, आम, मिर्च, सोयाबीन
33 ट्राइजोफॉस बैंगन
34 त्रय आरएफ हरी मटर, ग्वार फली, खीरे का समूह, आलूबुखारा, चाय, नींबू, संतरे आदि।
35 ट्राइफ्लुरालिन कपास, सोयाबीन
36 एरियोफुजिन धान, अंगूर, जीरा, सेब, आलू
37 कॉपर सल्फेट आलू, अंगूर, टमाटर, मिर्च
38 स्ट्रेप्टोमाइसिन + टेट्रासाइक्लिन काली मिर्च, कपास
39 कॉपर हाइड्रोक्साइड चाय, मिर्च, मूंगफली
40 फ्लुफिनाक्स्यूरॉन गोभी
41 ऑक्सीकारबेक्सिन कॉफ़ी
42 थायोबिनकार्ब (बेंथियोकार्बा) चावल
कीटनाशकों की मिलावट
गुजरात में 10 फीसदी सैंपल फेल हो गए।
गुजरात में कीटनाशकों के नमूने फेल होने की सबसे अधिक संख्या राजकोट जिले में है। इस जिले में 23 दवाओं के सैंपल फेल हो गये हैं. गिर सोमनाथ जिला 18 नमूनों के साथ दूसरे स्थान पर है। अरावली और पंचमहल में समान रूप से 16 नमूने विफल हो गए हैं। गांधीनगर में 15, साबरकांठा में 13, नवसारी में 12, कच्छ और मेहसाणा में 11 सैंपल फेल हुए हैं.
इसके अलावा अहमदाबाद और नर्मदा में 10-10 और वडोदरा और भावनगर में 9-9 तथा पोरबंदर और बोटाद में आठ-आठ नमूने फेल हुए हैं। गुजरात के कुल 33 जिलों में बढ़ती मात्रा में कीटनाशकों के नमूने फेल हुए हैं। राज्य में कुल 259 दवाएं खेत में छिड़काव के लायक नहीं हैं, फिर भी किसानों से करोड़ों रुपये हड़प लिये गये हैं.[:]
