[:gj]દિલીપ પટેલ
વર્ષભરની આવક અને રોજગાર માટે ચાર ઈન્ટિગ્રેટેડ ફાર્મિંગ સિસ્ટમ મોડલની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 0.56 હેક્ટર વેટલેન્ડ IFS મોડલ જેમાં ખેતરના પાક ચોખા, મકાઈ, જુવાર , લાલ ચણા, લીલા ચણા, બાગાયતમાં કેળા, પપૈયા, જામફળ, દાડમ, સફરજન, રોઝવુડ, પોમેલો સાઇટ્રસ શાકભાજી, પશુધન ઓંગોલ ગાયનો સમાવેશ થાય છે. કડકનાથ અને અસીલ મરઘા, માછલી માટે વિકસાવવામાં આવી છે.
તેવી જ રીતે ગુજરાત અને રાજસ્થાન માટે બે IFS મોડલની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી જેમાં બાગાયત અને પશુધનનો સમાવેશ થાય છે. ખેતીમાં ખેડૂત ઓછી જમીન પર વધુમાં વધું કેટલી આવક મેળવી શકે તે આ મોડેલ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે.
જૂનાગઢ કૃષિ વિશ્વ વિદ્યાલયમાં ખેતીના ફળ પાકો, ગીર ગાય અને માછલી માટે મોડેલ બનાવવામાં આવ્યા હતા. અડધો હેક્ટરમાં તેનો અભ્યાસ કરાયો હતો કે ખરેખર ખેડૂતો, પશુપાલકો અને માછીમારોને કેટલી આવક થાય છે. અડધો હેક્ટરમાં વર્ષે 88 હજારની ચોખ્ખી આવક થઈ હતી. જેમાં કુલ 317 માનવ દીનની રોજગારી મળી હતી.
જ્યારે નવસારી કૃષિ વિશ્વ વિદ્યાલયમાં ફીસ પોન્ડ, મલ્ટી સ્ટોરી હોર્ટીકલ્ચર, ફર્મ પોન્ડ 0.60 હેક્ટરમાં બનાવવામાં આવ્યા હતા. જેનો અભ્યાસ કરાયો હતો. કે ખરેખર તેમાં કેટલી આવક થાય છે. તે હિસાબે વર્ષે 83 હજાર રૂપિયાની આવક થઈ હતી. જેમાં 300 માનવ દીનની રોજગારી મળી હતી.
આ બન્ને અભ્યાસો બતાવે છે કે 1.50 થી 2 એકર એટલે કે 4 વીઘાથી 5 વીઘા જમીન પર આ રીતે ખેતી સાથે બીજા વ્યવસાય કરવામાં આવે તો વર્ષે 83થી 88 હજાર રૂપિયાની આવક થઈ શકે છે. આ અહેવાલ કેન્દ્ર સરકારની ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ દ્વારા જાહેર કરાયો છે.
હવે ખેડૂતોની નજરે તારણો આવા હોઈ શકે છે —
જોકે આ બન્ને અભ્યાસો વૈજ્ઞાનીક રીતે કૃષિ વિજ્ઞાનીઓ અને નિષ્ણાંતોએ કરેલા છે. જો તે જ કામ ખેડૂત કરે તો તેમાં 50 ટકા સુધી ઓછી આવક થઈ શકે છે. એટલે 4 વીઘા જમીનમાં ખેડૂત વર્ષે 40 હજારની આવક મેળવી શકે છે. મહિને રૂપિયા 7000થી 3500 એક વ્યક્તિ કમાઈ શકે છે.
ગુજરાતમાં 58 લાખ ખેડૂતો છે. જેમાં 1 હેક્ટરથી નીચે 22 લાખ ખેડૂતો પાસે 12 લાખ હેક્ટર જમીન છે.
1થી 1.99 હેક્ટર વચ્ચે 17 લાખ ખેડૂતો પાસે 25 લાખ હેક્ટર જમીન છે.
2થી 3.99 હેક્ટર વચ્ચે 11 લાખ ખેડૂતો પાસે 33 લાખ હેક્ટર જમીન છે.
4થી 9.9 હેક્ટર જમીન હોય એવા 4.5 લાખ ખેડૂતો પાસે 2.50 લાખ હેક્ટર જમીન છે. 2001 પછી 5 ટકા ઘટી રહી છે. થી 10 હેક્ટર જમીન ધરાવતાં મધ્યમ ખેડૂતો દર વર્ષે 1 ટકાવા દરે ઘટી રહ્યા છે.
10થી વધું હેક્ટર જમીન હોય એવા 30 હજાર ખેડૂતો પાસે 3 લાખ હેક્ટર જમીન છે.
410 હેક્ટરથી વધું જમીન હોય એવા મોટા ખેડૂતો દર વર્ષે 10 ટકા ઘટી રહ્યા છે. આ રીતે 10 વર્ષમાં મોટા ખેડૂતો 2થી 4 ટકા જ રહેશે.
આમ ગુજરાતમાં 3 વર્ષોમાં જ અડધો હેક્ટર જમીન ધરાવતાં હોય એવા 50 ટકા એટલે કે 30 લાખ ખેડૂતો હશે.
આમ 30 લાખ ખેડૂતો અડધો હેક્ટર જમીન પર કઈ રીતે ખેતી કરી શકે તેનો અભ્યાસ તો થયો છે. મોંઘવારી જોતા ખેડૂત કુટુંબને મહિને 10થી 15 હજારની આવક હોવી જરૂરી છે. આ મોડેલમાં આટલી આવક થતી નથી. ખેતીમાં ખેડૂત ઓછી જમીન પર વધુમાં વધું કેટલી આવક મેળવી શકે તે આ મોડેલ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે.[:en]Dilip Patel
Four integrated farming system models were established for year-round income and employment. Agriculture Crops Rice, Maize, Jowar, Red Gram, Green Gram, Horticultural Banana, Papaya, Guava, Pomegranate, Apple, Rosewood, Pomelo Citrus Vegetables, Livestock 0.56 ha wetland IFS model including Ongole Cows. Kadaknath and Asil have been developed for poultry, fish.
Similarly two IFS models were established for Gujarat and Rajasthan covering horticulture and livestock. It is clear from this model that how much income a farmer can get in agriculture on less land.
Models were made for agricultural crops, Gir cows and fish at Junagadh Agricultural University. In half a hectare, it was studied how much income farmers, herders and fishermen actually get. Half a hectare had a net income of 88 thousand per year. In which a total of 317 human din were employed.
Whereas multi-storey horticulture, firm pond was constructed in 0.60 hectare in Navsari Agricultural University Fee Pond. which was studied. That’s exactly how much revenue it generates. According to him, the annual income was 83 thousand rupees. In which 300 people were employed.
Both these studies show that if 1.25 to 2 acres i.e. 4 to 5 acres of land is used for farming and other business, an income of Rs 83 to 88 thousand per year can be obtained. The Central Government’s Indian Council of Agricultural Research has released the report.
Now, in the eyes of the farmers, the conclusions can be as follows:
However, both these studies have been carried out scientifically by agronomists and experts. If the farmer does the same work, he can earn up to 50% less. That is, in 4 bighas of land, the farmer can get an income of 40 thousand annually. A person can earn 7000 to 3500 rupees per month.
There are 58 lakh farmers in Gujarat. In which 22 lakh farmers with less than 1 hectare have 12 lakh hectares of land.
Between 1 and 1.99 hectares, 17 lakh farmers have 25 lakh hectares of land.
Between 2 and 3.99 hectares, 11 lakh farmers have 33 lakh hectares of land.
4.5 lakh farmers with 4 to 9.9 hectares of land have 2.50 lakh hectares of land. It has been declining by 5 percent since 2001. Medium farmers with land up to 10 hectares are declining at the rate of 1 percent per annum.
30 thousand farmers with more than 10 hectares of land have 3 lakh hectares of land.
Large farmers having land of more than 410 hectares are facing a loss of 10 per cent every year. In this way, in 10 years, big farmers will be left with only 2 to 4 percent.
Thus Gujarat will have 50 percent or 30 lakh farmers who will have half hectare of land in just 3 years.
Thus a study has been done on how 30 lakh farmers can cultivate half a hectare of land. Considering the high cost of cultivation, a farmer’s family requires an income of 10 to 15 thousand per month. This model does not generate much revenue. It is clear from this model that how much income a farmer can earn from farming on less land.[:hn]Integrated farming system model successful or unsuccessful in Navsari and Junagadh
दिलीप पटेल
साल भर की आय और रोजगार के लिए चार एकीकृत कृषि प्रणाली मॉडल स्थापित किए गए। कृषि फसलों चावल, मक्का, ज्वार, लाल चना, हरी चना, बागवानी केले, पपीता, अमरूद, अनार, सेब, शीशम, पोमेलो साइट्रस सब्जियां, पशुधन ओंगोल गायों सहित 0.56 हेक्टेयर आर्द्रभूमि आईएफएस मॉडल। कड़कनाथ और असिल को मुर्गी पालन, मछली के लिए विकसित किया गया है।
इसी तरह बागवानी और पशुधन को कवर करते हुए गुजरात और राजस्थान के लिए दो आईएफएस मॉडल स्थापित किए गए थे। इस मॉडल से स्पष्ट है कि एक किसान कृषि में कम भूमि पर कितनी आय प्राप्त कर सकता है।
जूनागढ़ कृषि विश्वविद्यालय में कृषि फसलों, गिर गायों और मछली के लिए मॉडल बनाए गए। आधे हेक्टेयर में यह अध्ययन किया गया कि किसानों, चरवाहों और मछुआरों को वास्तव में कितनी आय होती है। आधा हेक्टेयर प्रति वर्ष 88 हजार की शुद्ध आय थी। जिसमें कुल 317 मानव दीन कार्यरत थे।
जबकि नवसारी कृषि विश्वविद्यालय फीस तालाब में 0.60 हेक्टेयर में बहुमंजिला बागवानी, फर्म तालाब का निर्माण किया गया। जिसका अध्ययन किया गया। ठीक उसी तरह यह कितना राजस्व उत्पन्न करता है। उसके हिसाब से सालाना आमदनी 83 हजार रुपये थी। जिसमें 300 मानव कार्यरत थे।
इन दोनों अध्ययनों से पता चलता है कि यदि 1.25 से 2 एकड़ यानि 4 से 5 एकड़ भूमि का उपयोग खेती और अन्य व्यवसाय के लिए किया जाता है, तो प्रति वर्ष 83 से 88 हजार रुपये की आय प्राप्त की जा सकती है। केंद्र सरकार की भारतीय कृषि अनुसंधान परिषद ने रिपोर्ट जारी की है।
अब, किसानों की नज़र में, निष्कर्ष इस प्रकार हो सकते हैं:
हालांकि, इन दोनों अध्ययनों को वैज्ञानिक रूप से कृषिविदों और विशेषज्ञों द्वारा किया गया है। अगर किसान वही काम करे तो उसे 50% तक कम आमदनी हो सकती है। यानी 4 विघा जमीन में किसान को सालाना 40 हजार की आमदनी हो सकती है. एक व्यक्ति प्रति माह 7000 से 3500 रुपये कमा सकता है।
गुजरात में 58 लाख किसान हैं। जिसमें 1 हेक्टेयर से कम के 22 लाख किसानों के पास 12 लाख हेक्टेयर जमीन है.
1 से 1.99 हेक्टेयर के बीच 17 लाख किसानों के पास 25 लाख हेक्टेयर जमीन है.
2 से 3.99 हेक्टेयर के बीच 11 लाख किसानों के पास 33 लाख हेक्टेयर जमीन है.
4 से 9.9 हेक्टेयर भूमि वाले 4.5 लाख किसानों के पास 2.50 लाख हेक्टेयर भूमि है। 2001 से इसमें 5 प्रतिशत की गिरावट आ रही है। 10 हेक्टेयर तक भूमि वाले मध्यम किसान 1 प्रतिशत प्रति वर्ष की दर से घट रहे हैं।
10 हेक्टेयर से अधिक भूमि वाले 30 हजार किसानों के पास 3 लाख हेक्टेयर भूमि है।
410 हेक्टेयर से ज्यादा जमीन वाले बड़े किसानों को हर साल 10 फीसदी का नुकसान हो रहा है। इस तरह 10 साल में बड़े किसान 2 से 4 फीसदी ही रह जाएंगे।
इस प्रकार गुजरात में 50 प्रतिशत या 30 लाख किसान होंगे जिनके पास केवल 3 वर्षों में आधा हेक्टेयर भूमि होगी।
इस प्रकार 30 लाख किसान आधा हेक्टेयर भूमि पर खेती कैसे कर सकते हैं, इस पर एक अध्ययन किया गया है। खेती की उच्च लागत को देखते हुए, एक किसान के परिवार को प्रति माह 10 से 15 हजार की आय की आवश्यकता होती है। यह मॉडल ज्यादा राजस्व उत्पन्न नहीं करता है। इस मॉडल से स्पष्ट है कि एक किसान को कम जमीन पर खेती से कितनी आमदनी हो सकती है।[:]
