[:gj]Rivers of Gujarat
गुजरात की नदियां
અહીં ગુજરાતની નદીઓ વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે. જેમાં તળગુજરાતની નદીઓ, સૌરાષ્ટ્રની નદીઓ અને કચ્છની નદીઓ વિશે માહિતી આપેલી છે.
ગુજરાતમાં કુલ 185 નદીઓ છે. ગુજરાતના નદીતંત્રને મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે.
1). તળગુજરાતની નદીઓ
2). સૌરાષ્ટ્રની નદીઓ
3). કચ્છની નદીઓ
તળગુજરાતની નદીઓ
તળ ગુજરાત જે બનાસકાંઠાથી લઈને વલસાડ સુધીનો વિસ્તાર ગણાય છે.
તળ ગુજરાતમાં સૌથી ઓછી એટલે કે 17 નદીઓ આવેલી છે.
તળ ગુજરાતનું નદીતંત્ર વૃક્ષાકાર પ્રાણાણી ધરાવે છે.
જળ જથ્થાની દૃષ્ટિએ તળ ગુજરાત સમૃદ્ધ છે. એટલે જ સૌથી વધારે ફળદ્રુપ મેદાનો અહીં આવેલા છે. અહીં મોટાભાગની નદીઓ ગુજરાતની બહારથી આવતી હોવાથી વધારે પાણીવાળી નદીઓના કારણે આ વિસ્તારમાં ખેતીનું પ્રમાણ સારું છે.
તળ ગુજરાતની નદીઓમાં ત્રણ ભાગ પડે છે.
1). ઉત્તર ગુજરાતની નદીઓ
2). મધ્ય ગુજરાતની નદીઓ
3). દક્ષિણ ગુજરાતની નદીઓ
બનાસ નદી
ઉદગમસ્થાન : રાજસ્થાનના શિહોરી જિલ્લાના ઉદેપુરની ટેકરીમાંના સીરવાણના ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છનું નાનું રણ
જિલ્લા : બનાસકાંઠા, પાટણ, કચ્છ
ડેમ : દાંતીવાડા(બનાસકાંઠા)
વિશેષતા :
> ઉત્તર ગુજરાતની સૌથી મોટી નદી
> ગુજરાતની સૌથી મોટી કુંવારીકા નદી
સરસ્વતી નદી
ઉદગમસ્થાન : બનાસકાંઠાના દાંતાના ચોરીના ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છનું નાનું રણ
જિલ્લા : બનાસકાંઠા, પાટણ, કચ્છ
ડેમ : મુક્તેશ્વર (બનાસકાંઠા)
વિશેષતા :
> સૌથી પ્રાચીન અને કુંવારીકા નદી.
> તેના કિનારે સિધ્ધપુર આવેલું છે, જેનું બિંદુ સરોવર માતૃશ્રાદ્ધ માટે પ્રખ્યાત છે.
રૂપેણ નદી
ઉદગમસ્થાન : મહેસાણાના ટૂંગા પર્વતમાંથી
અંત : કચ્છનું નાનું રણ
જિલ્લા : સાબરકાંઠા, મહેસાણા, પાટણ
વિશેષતા : કુંવારીકા નદી
સાબરમતી નદી
ઉદગમસ્થાન : રાજસ્થાનના ઉદેપુરના ઢેબર સરોવરમાંથી
અંત : કોપાલાની ખડી, ખંભાતનો અખાત
જિલ્લા : સાબરકાંઠા, બનાસકાંઠા, અરવલ્લી, મહેસાણા, ગાંધીનગર, અમદાવાદ, ખેડા આણંદ
ડેમ : ધરોઇ બંધ (ખેરાલુ, મહેસાણા)
વિશેષતા :
> ગુજરાતની સૌથી લાંબી નદી(321 કિમી)
મહી નદી
ઉદગમસ્થાન : મધ્યપ્રદેશના મળવાના ઉચ્ચ પ્રદેશના મેહદ સરોવરમાંથી
અંત : વ્હોરાની ખાડી ખંભાતનો અખાત, આણંદ
જિલ્લા : મહીસાગર, દાહોદ, પંચમહાલ, ખેડા, આણંદ
ડેમ : વણાકબોરી, કડાણા (મહીસાગર)
વિશેષતા :
> મધ્ય ગુજરાતની સૌથી મોટી નદી છે.
> ગુજરાતની ત્રીજા નંબરની મહત્વની નદી
> કર્કવૃત બે વાર ઓળંગે છે.
વિશ્વામિત્રી નદી
ઉદગમસ્થાન : પાવાગઢના ડુંગરમાંથી
અંત : ઢાઢર નદીમાં (કરજણ પિંગલવાડામાં)
જિલ્લા : વડોદરા પંચમહાલ
ડેમ : આજવા (પંચમહાલ)
વિશેષતા : મગરોની નદી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
નર્મદા નદી
ઉદગમસ્થાન : મધ્યપ્રદેશના સાતપુડાની ટેકરીના મૈકલ પર્વતમાંથી
અંત : અલિયાબેટ નજીક ખંભાતના અખાતમાં
જિલ્લા : નર્મદા, વડોદરા, ભરુચ
ડેમ : સરદાર સરોવર
વિશેષતા :
> ગુજરાતની જળ જથ્થાની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટી નદી છે.
> સર્પાકારમાં વહે છે તેથી અલિયાબેટ અને કબીર વડ જેવા ટાપુઓ અહીં રચાયા છે.
> દક્ષિણનું કાશી અને પિતૃશ્રાદ્ધ માટે પ્રખ્યાત ચાંદોદ નર્મદા નદીના કિનારે આવેલું છે.
કીમ નદી
ઉદગમસ્થાન : રાજપીપળાની ટેકરીમાંથી
અંત : ખંભાતનો અખાત
જિલ્લા : કીમ, ઓલપાડ
વિશેષતા : ગુજરાતની સૌથી મોટી બે નદી નર્મદા અને તાપી નદીની વચ્ચે આવેલ
તાપી નદી
ઉદગમસ્થાન : મધ્ય પ્રદેશના મહાદેવની ટેકરીના બેતુલ સરોવરમાંથી
અંત : અરબસાગરમાં
જિલ્લા : તાપી, સુરત
ડેમ : ઉકાઈ (તાપી). કાકરાપાર (સુરત)
વિશેષતા :
> સૂર્યપુત્રી તરીકે ઓળખાય છે.
> એકમાત્ર નદી જેનો જન્મદિન મનાવાય છે. (11 જુલાઇ)
> ગુજરાતમાં હરણફાળ માંથી પ્રવેશે છે. (નીઝર)
પુર્ણા નદી
ઉદગમસ્થાન : પિંપળનેરના ડુંગરમાંથી
અંત : આરબસાગરમાં
જિલ્લા : ડાંગ, નવસારી
ડેમ : પુર્ણા ડેમ (નવસારી)
વિશેષતા : બીજું નામ પયોંશિણી છે.
અંબિકા નદી
ઉદગમસ્થાન : સહ્યાદ્રીની ટેકરી માંથી (નાસિક)
અંત : અરબસાગરમાં
જિલ્લા : ડાંગ, નવસારી, વલસાડ
ઔરંગા નદી
ઉદગમસ્થાન : ધરમપુરના ડુંગરમાંથી
અંત : આરબસાગરમાં
જિલ્લા : વલસાડ
કોલક નદી
ઉદગમસ્થાન : સાપુતારાની ટેકરીમાંથી
અંત : આરબસાગરમાં
જિલ્લા : ડાંગ, નવસારી
વિશેષતા :
> આ નદીમાં મોતી આપતી કાલૂ માછલી મળે છે.
> પરાસીઓનું કાશી તરીકે ઓળખાતું ઉદવાડા આ નદીના કિનારે આવેલું છે.
> આ નદી દર વર્ષે રેતીના ઢબમાં ફેરવાઇ જાય છે.
દમણગંગા નદી
ઉદગમસ્થાન : સહ્યાદ્રીની ટેકરી (મહારાષ્ટ્ર)
અંત : અરબસાગરમાં
જિલ્લા : વલસાડ
ડેમ : મધુવન પરિયોજના
વિશેષતા :
> દક્ષિણની છેલ્લી નદી
> ઘોડાપૂર આવે છે.
> સખત પ્રદૂષણના કારણે તેને ‘પિંકીશરેડ’ કહેવાય છે.
સૌરાષ્ટ્રની નદીઓ
સૌરાષ્ટ્રમાં કુલ 71 નદીઓ વહે છે.
સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મહત્વની નદી ભાદર નદી છે.
ભાદર નદી
ઉદગમસ્થાન : રાજકોટના જસદણ તાલુકાની પૂર્વમાં આણંદપુરના ઉચ્ચ પ્રદેશમાં આવેલા મદાવા ડુંગરમાંથી
અંત : નવી બંદર પાસે અરબ સાગરમાં
જિલ્લા : રાજકોટ, પોરબંદર, જુનાગઢ
ડેમ : ભાદર ડેમ, નીલાખા ડેમ, શ્રીનાથગઢ ડેમ
વિશેષતા :
> ગુજરાતની ગુજરાતમાંથી ઉદભવતિ સૌથી લાંબી નદી (260 કિમી આશરે)
> સૌરાષ્ટ્રની ગંગા
> સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી અને લાંબી નદી
શેત્રુંજી નદી
ઉદગમસ્થાન : દક્ષિણ ગીરની ટેકરીઓના ઢૂંઢીના ડુંગરમાંથી
અંત : સુલતાનપૂર પાસે ખંભાતના અખાતમાં
જિલ્લા : ભાવનગર, અમરેલી
ડેમ : રાજસ્થળી (ભાવનગર), ખોડિયાર (અમરેલી)
વિશેષતા :
> સૌરાષ્ટ્રની બીજા નંબરની સૌથી મહત્વની નદી
> ખંભાતના અખાતને મળતી સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી નદી
ઘેલો નદી
ઉદગમસ્થાન : ફૂલઝર નજીકના ડુંગરમાંથી
અંત : ખંભાતના અખાતમાં
જિલ્લા : બોટાદ, ભાવનગર
વિશેષતા : વલ્લભીપૂર ઘેલો નદીના કિનારે આવેલું છે,
સૂક ભાદર નદી
ઉદગમસ્થાન : મદાવા ડુંગરમાંથી
અંત : ખંભાતના અખાતમાં
જિલ્લા : અમદાવાદ, સુરેન્દ્રનગર, બોટાદ
વઢવાણ ભોગાવો
ઉદગમસ્થાન : સુરેન્દ્રનગરના ચોટીલાના નવાગામના ડુંગરમાંથી
અંત : નળ સરોવરમાં
જિલ્લા : સુરેન્દ્રનગર
ડેમ : નાયકા, ધોળીધજા
લીંબડી ભોગાવો
ઉદગમસ્થાન : સુરેન્દ્રનગરના ચોટીલાના નવાગામના ડુંગરમાંથી
અંત : સાબરમતી નદીને મળે છે.
જિલ્લા : સુરેન્દ્રનગર
ડેમ : થોરીયાળ
વિશેષતા : સૌરાષ્ટ્રની એકમાત્ર નદી જે સાબરમતીને મળે છે.
મચ્છુ નદી
ઉદગમસ્થાન : રાજકોટ જિલ્લાના જસદણ તાલુકાનાં આનંદપુરના ઉચ્ચપ્રદેશના ભડલાના ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છનું નાનું રણ
જિલ્લા : રાજકોટ, મોરબી
ડેમ : મચ્છુ -1 અને મચ્છુ -2
વિશેષતા : કચ્છના નાના રણમાં મળતી સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી અને કુંવારીકા નદી
આજી નદી
ઉદગમસ્થાન : સરધાર નજીક ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છના અખાતમાં
જિલ્લા : રાજકોટ
ડેમ : આજી ડેમ (રાજકોટ)
વિશેષતા : કચ્છના અખાતને મળતી સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી નદી
ઉંડ નદી
ઉદગમસ્થાન : લોદીકાના ડુંગરમાંથી
જિલ્લા : જામનગર
ડેમ : ઉંડ ડેમ
વિશેષતા : તેના કિનારે ધ્રોળ વસેલું છે.
કચ્છની નદીઓ
કચ્છમાં કુલ 97 નદીઓ વહે છે.
કચ્છનીનદીઓ ડુંકી અને એકબીજાને સંમાતર વહે છે. કચ્છની મોટાભાગની નદીઓ કચ્છના મોટા રણમાં સમાય છે.
કચ્છની નદીઓમાં ચોમાસા દરમ્યાન જ પાણી જોવા મળે છે,
કચ્છની નદીઓને બે ભાગમાં વહેચવામાં આવે છે.
1). જે નદી ઉત્તર તરફ કચ્છના મોટા રણમાં સમાય તેને ઉત્તરવાહિની નદી કહેવાય છે.
2). જે નદી દક્ષિણમાં કચ્છના નાના રણમાં, કચ્છના અખાત અથવા અરબ સાગરમાં સમાતી હોય તેને દક્ષિણવાહીની નદી કહેવાય છે.
ખારી નદી
ઉદગમસ્થાન : મધ્યધારના ચાડવા ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છનું મોટું રણ
જિલ્લા : કચ્છ
ડેમ : રુદ્રમાતા
વિશેષતા : તે ઉત્તરવાહીની નદી છે.
ઋકમાવતી નદી
ઉદગમસ્થાન : રામપરા નજીકનાં ડુંગરમાંથી
અંત : કચ્છના અખાતમાં
જિલ્લા : કચ્છ
ડેમ : વિજય સાગર
વિશેષતા :
> આ નદીના કિનારે કારતક સુદ પુનમનાં દિવસે ગંગાજીનો મેળો ભરાય છે.
> કચ્છનું માંડવી શહેર ઋકમાવતી નદીના કિનારે વસેલું છે.
કંકાવતી નદી
ઉદગમસ્થાન : ભીલપુર નજીકના ડુંગરમાંથી
અંત : અરબસાગરમાં
જિલ્લા : કચ્છ
Gujarat ni nadio સંબધિત મહત્વપૂર્ણ તથ્યો
> Gujarat ni nadioની સંખ્યા – 185
> સૌથીવધુ નદીઓ ધારવતો જિલ્લો – કચ્છ (97 નદી વહે છે)
> ગુજરાતની સૌથી લાંબી નદી – સાબરમતી
> ગુજરાતની સૌથી મોટી નદી – નર્મદા
> ગુજરાતમાં ઉદભવી ગુજરાતમાં વહેતી સૌથી લાંબી નદી – ભાદર
> સૌરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી નદી – ભાદર
> નર્મદા નદીની જુડવા – તાપી નદી
> તાપી નદીનો ગુજરાતમાં પ્રવેશ – હરણફાળ (તાપી જિલ્લો)
> નર્મદા નદીનો ગુજરાતમાં પ્રવેશ – હાંફેશ્વર (જિલ્લો નર્મદા)
> ગુજરાતની જીવાદોરી સમાન નદી – નર્મદા
> જન્મ દિવસ ઉજવાતો હોય તેવી નદી – તાપી
> Gujarat ni કુંવારીકા nadio – બનાસ, રૂપેન અને સરસ્વતી
> સૌરાષ્ટ્રની કુંવારીકા નદીઓ – મચ્છુ, બ્રાહ્મણી, ફાલકું[:en]Here is information about the rivers of Gujarat. In which information has been given about the rivers of Talgujarat, rivers of Saurashtra and rivers of Kutch.
There are total 185 rivers in Gujarat. The river system of Gujarat is mainly divided into three parts.
1). Rivers of Tal Gujarat
2)). Rivers of Saurashtra
3)). rivers of kutch
Rivers of Tal Gujarat
Lower Gujarat which is the region from Banaskantha to Valsad.
Gujarat has the least i.e. 17 rivers.
Gujarat is rich in terms of water content. That is why the most fertile plains are located here. Since most of the rivers here come from outside Gujarat, there is a good amount of agriculture in this area due to the high water rivers.
The rivers of Tal Gujarat fall into three parts.
1). Rivers of North Gujarat
2)). Rivers of Central Gujarat
3)). Rivers of South Gujarat
Banas River
Origin: From the hills of Sirwan in the hills of Udaipur in the Shihori district of Rajasthan
the small desert of kutch
District: Banaskantha, Patan, Kutch
Dam: Dantiwada (Banaskantha)
Speciality:
> Largest river of North Gujarat
> The biggest virgin river of Gujarat
Saraswati river
Origin: From the toothpick hill of Banaskantha
the small desert of kutch
District: Banaskantha, Patan, Kutch
Dam: Mukteshwar (Banaskantha)
Speciality:
> The most ancient and virgin river.
Siddhapur is situated on its banks, whose place is famous for the lake of mother faith.
Rupen river
Origin: From Tunga Parvat in Mehsana
the small desert of kutch
District: Sabarkantha, Mehsana, Patna
Specialties: Kunwarika River
Sabarmati River
Origin: Dhebar Lake, Udaipur, Rajasthan
End: Koplani Khadi, Gulf of Khambhatti
District: Sabarkantha, Banaskantha, Aravalli, Mehsana, Gandhinagar, Ahmedabad, Kheda Anand
Dam: Dharoi Dam (Kheralu, Mehsana)
Speciality:
Longest river of Gujarat (321 km)
Mahi River
Origin: From Mehed Sarovar in the highlands of Madhya Pradesh
Inner Bay of Bhaurani Bay of Khambhat, Anandi
District: Mahisagar, Dahod, Panchmahal, Kheda, Anandi
Dam: Vanakbori, Kadana (Mahisagar)
Speciality:
It is the largest river of Central Gujarat.
> The third most important river of Gujarat
> crosses the factor circle twice.
Vishwamitri River
Origin: From the hills of Pavagadhi
Finally in the river Dhadhar (Curzon in Pingalwara)
District : Vadodara Panchmahali
Dam: Ajwa (Panchmahal)
Characteristic: Known as Crocodile River.
Narmada river
Origin: From Michael mountain in Satpura hills of Madhya Pradesh
Finally in the Gulf of Khambhat near Alibet
District : Narmada, Vadodara, Bharuchi
Dam: Sardar Sarovar
Speciality:
Gujarat is the largest river in terms of quantity of water.
> Flows in a spiral so here islands like Alibet and Kabir Vad are formed.
Chandod is situated on the banks of river Narmada, famous for its Kashi and Pitrushraddha in the south.
Kem River
Origin : Rajpipla hill
Intra-Khambhati Bay
District : Kem, Olpadi
Feature: Situated between two largest rivers of Gujarat Narmada and Tapi
Tapi River
Origin : Betul lake in Mahadevni hills of Madhya Pradesh
finally into the Arabian Sea
District : Tapi, Surat
Dam: Ukai (Tapi). Kakrapar (Surat)
Speciality:
> Known as Suryaputri.
> The only river whose birthday is celebrated. (July 11)
> Enters Gujarat from Haranphal. (neezer)
Poorna River
Origin : Pimplener hills
finally into the Arabian Sea
District : Dang, Navsari
Dam: Poorna Dam (Navsari)
Specialty: Another name is Payoshini.
Ambika River
Origin: From Sahyadri Hills (Nashik)
finally into the Arabian Sea
District : Dang, Navsari, Valsadi
auranga river
Origin: From the hills of Dharampur
finally into the Arabian Sea
District : Valsadi
kolk river
Origin : Saputara hill
finally into the Arabian Sea
District : Dang, Navsari
Speciality:
> In this river you can find Moti Kalu fish.
Udvada, known as Kashi by Parsis, is situated on the banks of this river.
This river turns into sand dunes every year.
Damanganga River
Origin : Sahyadri Hills (Maharashtra)
finally into the Arabian Sea
District : Valsadi
Dam: Madhuvan Project
Speciality:
> the last river of the south
> Horses come.
It is called ‘Pink Shred’ due to severe pollution.
Rivers of Saurashtra
A total of 71 rivers flow in Saurashtra.
Bhadar River is the most important river of Saurashtra.
Bhadar River
Origin: From the Madawa hills in the highlands of Anandapur, east of Jasdan taluk of Rajkot.
End: Near New Port in Arabian Sea
District: Rajkot, Porbandar, Junagadi
Dams: Bhadar Dam, Nilakha Dam, Shrinathgarh Damo
Speciality:
The longest river (about 260 km) originates from Gujarat, Gujarat
>Ganga of Saurashtra
> Largest and longest river of Saurashtra
Shetrunji River
Origin : From the steep hills of the South Gir hills
In the Gulf of Khambhat near Sultanpur
District: Bhavnagar, Amreli
Dams: Rajasthali (Bhavnagar), Khodiyar (Amreli)
Speciality:
Second most important river of Saurashtra
The largest river of Saurashtra flowing in the Gulf of Khambhat
ghelo river
Origin: From the hills near Phuljari
Finally in the Gulf of Khambhatti
District : Botad, Bhavnagar
Feature: Vallabhipur is situated on the banks of river Ghelo.
Souk Bhadar River
Origin: From Madawa Hills
Finally in the Gulf of Khambhatti
District : Ahmedabad, Surendranagar, Botadi
enjoy the wedding
Origin: From the hills of Navagam, Chotila, Surendranagar
finally tap into the lake
District : Surendranagar
Dam: Nayak, Dholidhaja
enjoy lemonade
u
Place of Origin: From the hills of Navagam, Chotila, Surendranagar
Finally it meets the Sabarmati river.
District : Surendranagar
dam
Thorayali
Specialty: The only river of Saurashtra that meets Sabarmati.
Machu River
Origin: Bhadla hills of Anandpur plateau in Jasdan taluka of Rajkot district
the small desert of kutch
District : Rajkot, Morbik
Dams: Machu-1 and Machu-2
Characteristic: The largest and virgin river of Saurashtra is found in the small desert of Kutch
Aji River
Origin : From the hills near Sardari
End : Gulf of Kutch
District : Rajkoti
Dam: Aji Dam (Rajkot)
Feature: The largest river of Saurashtra flows into the Gulf of Kutch
deep river
Origin: From the hills of Lodika
District : Jamnagar
Dam: Anda Damo
Feature: It has slits on the sides.
rivers of kutch
A total of 97 rivers flow in Kutch.
The Kutch rivers flow parallel to each other. Most of the rivers of Kutch are contained in the Great Desert of Kutch.
The rivers of Kutch get water only during monsoon.
The rivers of Kutch are divided into two parts.
1). The north flowing river in the great desert of Kutch is called Uttaravahini river.
2)). The small desert of Kutch in the south, the Gulf of Kutch or the river that joins the Arabian Sea is called the Dakshinavahini river.
salt river
Origin: Chadwa Hills of Madhyadhari
The Great Desert of Kutch
District : Kutch
Dam: Rudramata
Characteristic: It is a northern river.
Rikmavati River
Origin: From a hill near Rampara
End : Gulf of Kutch
District : Kutch
Dam: Vijay Sagar
Speciality:
> On the day of Kartik Sood Poonam, Ganga fair is held on the banks of this river.
Mandvi town in Kutch is situated on the banks of Rikmavati river.
Kankavati River
Origin : From the hills near Bhilpur
finally into the Arabian Sea
District : Kutch
Important facts related to Gujarat Ni Nadi
Number of rivers in Gujarat – 185
> District with most rivers – Kutch (97 rivers flow)
Longest river of Gujarat – Sabarmati
> The largest river of Gujarat – Narmada
The longest river flowing in Gujarat originates from Gujarat – Bhadri
> Largest river of Saurashtra – Bhadri
> The twin of Narmada river – Tapi river
> Entry of Tapi River in Gujarat – Haranphal (Tapi District)
Entry of Narmada River in Gujarat – Hanfeshwar (District Narmada)
> Narmada is the lifeline of Gujarat
> River where birthday is celebrated – Tapi
> Gujarat ni Kuvarika Nadios – Banas, Rupen and Saraswati
> Virgin rivers of Saurashtra – Machu, Brahmani, Falku[:hn]Rivers of Gujarat
गुजरात की नदियां
यहां गुजरात की नदियों के बारे में जानकारी दी गई है। जिसमें तालगुजरात की नदियों, सौराष्ट्र की नदियों और कच्छ की नदियों के बारे में जानकारी दी गई है।
गुजरात में कुल 185 नदियाँ हैं। गुजरात की नदी प्रणाली मुख्य रूप से तीन भागों में विभाजित है।
1) । तल गुजरात की नदियाँ
2))। सौराष्ट्र की नदियाँ
3))। कच्छ की नदियाँ
तल गुजरात की नदियाँ
निचला गुजरात जो बनासकांठा से वलसाड तक का क्षेत्र है।
गुजरात में सबसे कम यानी 17 नदियां हैं।
गुजरात पानी की मात्रा के मामले में समृद्ध है। यही कारण है कि सबसे उपजाऊ मैदान यहाँ स्थित हैं। चूंकि यहां की अधिकांश नदियां गुजरात के बाहर से आती हैं, इसलिए इस क्षेत्र में अधिक पानी वाली नदियों के कारण कृषि की मात्रा अच्छी है।
तल गुजरात की नदियाँ तीन भागों में गिरती हैं।
1) । उत्तरी गुजरात की नदियाँ
2))। मध्य गुजरात की नदियाँ
3))। दक्षिण गुजरात की नदियाँ
बनास नदी
उद्गम स्थल: राजस्थान के शिहोरी जिले में उदयपुर की पहाड़ियों में सिरवान की पहाड़ियों से
अंत: कच्छ का छोटा रेगिस्तान
जिला: बनासकांठा, पाटन, कच्छी
बांध: दंतीवाड़ा (बनासकांठा)
विशेषता:
> उत्तरी गुजरात की सबसे बड़ी नदी
> गुजरात की सबसे बड़ी कुंवारी नदी
सरस्वती नदी
उत्पत्ति: बनासकांठा की दांत चुराने वाली पहाड़ी से
अंत: कच्छ का छोटा रेगिस्तान
जिला: बनासकांठा, पाटन, कच्छी
बांध: मुक्तेश्वर (बनासकांठा)
विशेषता:
> सबसे प्राचीन और कुंवारी नदी।
> इसके तट पर सिद्धपुर स्थित है, जिसका स्थान सरोवर मातृश्रद्धा के लिए प्रसिद्ध है।
रूपेण नदी
उत्पत्ति: मेहसाणा में तूंगा पर्वत से
अंत: कच्छ का छोटा रेगिस्तान
जिला: साबरकांठा, मेहसाणा, पटना
विशेषता: कुंवरिका नदी
साबरमती नदी
उद्गम स्थल: ढेबर झील, उदयपुर, राजस्थान से
अंत: कोपलानी खादी, खंभाटी की खाड़ी
जिला: साबरकांठा, बनासकांठा, अरावली, मेहसाणा, गांधीनगर, अहमदाबाद, खेड़ा आनंद
बांध: धरोई बांध (खेरालू, मेहसाणा)
विशेषता:
> गुजरात की सबसे लंबी नदी (321 किमी)
माही नदी
उत्पत्ति: मध्य प्रदेश के ऊंचे इलाकों में मेहद सरोवर से
अंत: खंभात की भौरानी खाड़ी की खाड़ी, आनंदी
जिला: महिसागर, दाहोद, पंचमहल, खेड़ा, आनंदी
बांध: वनकबोरी, कदना (महिसागर)
विशेषता:
> मध्य गुजरात की सबसे बड़ी नदी है।
> गुजरात की तीसरी सबसे महत्वपूर्ण नदी
> कारकवृत दो बार पार करता है।
विश्वामित्री नदी
उत्पत्ति: पावागढ़ी की पहाड़ियों से
अंत: धधार नदी में (पिंगलवाड़ा में कर्जन)
जिला : वडोदरा पंचमहली
बांध: अजवा (पंचमहल)
विशेषता: मगरमच्छ नदी के रूप में जाना जाता है।
नर्मदा नदी
उद्गम : मध्य प्रदेश के सतपुड़ा पहाड़ियों में माइकल पर्वत से
अंत: अलीबेट के पास खंभात की खाड़ी में
जिला : नर्मदा, वडोदरा, भरूची
बांध: सरदार सरोवर
विशेषता:
> पानी की मात्रा की दृष्टि से गुजरात सबसे बड़ी नदी है।
> एक सर्पिल में बहती है इसलिए यहां अलीबेट और कबीर वाद जैसे द्वीप बनते हैं।
> चांदोद दक्षिण में अपनी काशी और पितृश्रद्धा के लिए प्रसिद्ध नर्मदा नदी के तट पर स्थित है।
केम नदी
उद्गम स्थल : राजपीपला पहाड़ी से
अंत: खंभाती की खाड़ी
जिला : केम, ओलपाडी
फ़ीचर: गुजरात की दो सबसे बड़ी नदियों नर्मदा और तापी के बीच स्थित है
तापी नदी
उद्गम स्थल: मध्य प्रदेश के महादेवनी पहाड़ियों में बैतूल झील से
अंत: अरब सागर में
जिला : तापी, सूरत
बांध: उकाई (तापी)। काकरापार (सूरत)
विशेषता:
> सूर्यपुत्री के नाम से जाना जाता है।
> एकमात्र नदी जिसका जन्मदिन मनाया जाता है। (11 जुलाई)
> हरनफल से गुजरात में प्रवेश करती है। (नीज़र)
पूर्णा नदी
उद्गम स्थल : पिंपलनेर पहाड़ियों से
अंत: अरब सागर में
जिला : डांग, नवसारी
बांध: पूर्णा बांध (नवसारी)
विशेषता : एक अन्य नाम पयोंशिनी है।
अंबिका नदी
उद्गम स्थल: सह्याद्रि पहाड़ी (नासिक) से
अंत: अरब सागर में
जिला : डांग, नवसारी, वलसाडी
औरंगा नदी
उत्पत्ति: धर्मपुर की पहाड़ियों से
अंत: अरब सागर में
जिला : वलसाडी
कोल्क नदी
उद्गम स्थल : सापुतारा पहाड़ी से
अंत: अरब सागर में
जिला : डांग, नवसारी
विशेषता:
> इस नदी में आप मोती कालू मछली पा सकते हैं।
> पारसी द्वारा काशी के नाम से जाना जाने वाला उदवाड़ा इसी नदी के तट पर स्थित है।
> यह नदी हर साल रेत के टीलों में बदल जाती है।
दमनगंगा नदी
उद्गम स्थल : सह्याद्री हिल्स (महाराष्ट्र)
अंत: अरब सागर में
जिला : वलसाडी
बांध: मधुवन परियोजना
विशेषता:
> दक्षिण की अंतिम नदी
> घोड़े आते हैं।
> गंभीर प्रदूषण के कारण इसे ‘गुलाबीश्रेड’ कहा जाता है।
सौराष्ट्र की नदियाँ
सौराष्ट्र में कुल 71 नदियाँ बहती हैं।
सौराष्ट्र की सबसे महत्वपूर्ण नदी भादर नदी है।
भादर नदी
उद्गम: राजकोट के जसदान तालुक के पूर्व में आनंदपुर के ऊंचे इलाकों में मडावा पहाड़ियों से।
अंत: अरब सागर में न्यू पोर्ट के पास
जिला: राजकोट, पोरबंदर, जूनागढ़ी
बांध: भादर बांध, नीलाखा बांध, श्रीनाथगढ़ दामो
विशेषता:
> सबसे लंबी नदी (लगभग 260 किमी) गुजरात, गुजरात से निकलती है
> सौराष्ट्र की गंगा
> सौराष्ट्र की सबसे बड़ी और सबसे लंबी नदी
शेत्रुंजी नदी
उद्गम : दक्षिण गिर पहाड़ियों की खड़ी पहाड़ियों से
अंत: खंभात की खाड़ी में सुल्तानपुर के निकट
जिला: भावनगर, अमरेली
बांध: राजस्थली (भावनगर), खोडियार (अमरेली)
विशेषता:
> सौराष्ट्र की दूसरी सबसे महत्वपूर्ण नदी
> खंभात की खाड़ी में बहने वाली सौराष्ट्र की सबसे बड़ी नदी
घेलो नदी
उद्गम : फुलजारी के पास की पहाड़ियों से
अंत: खंभाती की खाड़ी में
जिला : बोटाद, भावनगर
फ़ीचर: वल्लभीपुर घेलो नदी के तट पर स्थित है।
सूक भादर नदी
उत्पत्ति: मडावा पहाड़ियों से
अंत: खंभाती की खाड़ी में
जिला : अहमदाबाद, सुरेंद्रनगर, बोटाडी
शादी का आनंद लें
उद्गम स्थल: नवगम, चोटिला, सुरेंद्रनगर की पहाड़ियों से
अंत: नल झील में
जिला : सुरेंद्रनगर
बांध: नायक, ढोलीधजा
नींबू पानी का आनंद लें
उद्गम स्थल: नवगम, चोटिला, सुरेंद्रनगर की पहाड़ियों से
अंत: साबरमती नदी से मिलती है।
जिला : सुरेंद्रनगर
बाँध
थोरयाली
विशेषता: सौराष्ट्र की एकमात्र नदी जो साबरमती से मिलती है।
माचू नदी
उद्गम: राजकोट जिले के जसदान तालुका में आनंदपुर पठार की भादला पहाड़ियों से
अंत: कच्छ का छोटा रेगिस्तान
जिला : राजकोट, मोरबिक
बांध: माचू-1 और माचू-2
विशेषता: सौराष्ट्र की सबसे बड़ी और कुंवारी नदी कच्छ के छोटे से रेगिस्तान में मिली
अजी नदी
उद्गम स्थल : सरदारी के निकट की पहाड़ियों से
अंत : कच्छ की खाड़ी में
जिला : राजकोटी
बांध: आजी बांध (राजकोट)
फ़ीचर: सौराष्ट्र की सबसे बड़ी नदी कच्छ की खाड़ी में बहती है
गहरी नदी
उद्गम स्थल: लोदिका की पहाड़ियों से
जिला : जामनगर
बांध: अंड दामो
फ़ीचर: इसके किनारों पर ध्रोल है।
कच्छ की नदियाँ
कच्छ में कुल 97 नदियाँ बहती हैं।
कच्छ नदियाँ एक दूसरे के समानांतर बहती हैं। कच्छ की अधिकांश नदियाँ कच्छ के महान रेगिस्तान में समाहित हैं।
कच्छ की नदियों में मानसून के दौरान ही पानी मिलता है।
कच्छ की नदियों को दो भागों में बांटा गया है।
1) । कच्छ के महान रेगिस्तान में उत्तर की ओर बहने वाली नदी को उत्तरवाहिनी नदी कहा जाता है।
2))। दक्षिण में कच्छ के छोटे से रेगिस्तान, कच्छ की खाड़ी या अरब सागर में मिलने वाली नदी को दक्षिणवाहिनी नदी कहा जाता है।
नमक नदी
उत्पत्ति: मध्यधारी के चडवा पहाड़ियों से
अंत: कच्छ का महान रेगिस्तान
जिला : कच्छू
बांध: रुद्रमाता
विशेषता: यह एक उत्तरी नदी है।
रिकमावती नदी
उत्पत्ति: रामपारा के पास एक पहाड़ी से
अंत : कच्छ की खाड़ी में
जिला : कच्छू
बांध : विजय सागर
विशेषता:
> कार्तिक सूद पूनम के दिन इस नदी के तट पर गंगा मेला लगता है।
> कच्छ में मांडवी शहर रिकमावती नदी के तट पर स्थित है।
कंकवती नदी
उद्गम स्थल : भीलपुर के पास की पहाड़ियों से
अंत: अरब सागर में
जिला : कच्छू
गुजरात नी नादियो से जुड़े महत्वपूर्ण तथ्य
> गुजरात नी नादियो की संख्या – 185
> सर्वाधिक नदियों वाला जिला – कच्छ (97 नदियां बहती हैं)
> गुजरात की सबसे लंबी नदी – साबरमती
> गुजरात की सबसे बड़ी नदी – नर्मदा
> गुजरात में बहने वाली सबसे लंबी नदी गुजरात से निकलती है – भदरी
> सौराष्ट्र की सबसे बड़ी नदी – भदरी
> नर्मदा नदी का जुड़वा – तापी नदी
> गुजरात में तापी नदी का प्रवेश – हरनफल (तापी जिला)
> गुजरात में नर्मदा नदी का प्रवेश – हनफेश्वर (जिला नर्मदा)
> नर्मदा गुजरात की जीवन रेखा है
> नदी जहां जन्म दिवस मनाया जाता है – तापी
> गुजरात नी कुवारिका नादियो – बनास, रूपेन और सरस्वती
> सौराष्ट्र की कुंवारी नदियाँ – माचू, ब्राह्मणी, फालकु[:]
