[:gj]The whole history of radio in 10 thousand words
13 ફેબ્રુઆરી 2021
યુનેસ્કો દ્વારા વર્લ્ડ રેડિયો ડેની 10મી આવૃત્તિ ઉજવાઈ રહી છે.
અત્યારના ફાસ્ટ ટ્રેક ન્યૂઝના જમાનામાં જ્યારે મીડિયાની વિશ્વસનીયતાનો મુદ્દો જ કોરાણે મુકાઈ ગયો છે.
વિશ્વમાં લગભગ 44,000 જેટલા રેડિયો સ્ટેશન્સ આવેલા છે.
વિકસતા હોય તેવા દેશોના લગભગ 75 ટકા ઘરોમાં રેડિયોનું પ્રસારણ ઉપલબ્ધ છે.
સેટેલાઈટ રેડિયો, સામુદાયિક રેડિયો, બ્રોડબેન્ડ રેડિયો, કેમ્પસ રેડિયો, એફ.એમ. રેડિયો, એ.એમ રેડિયોના રૂપે આજે રેડિયો આપણને મનોરંજન, શિક્ષણ અને માહિતી આપતું સરળ અને સુલભ, શ્રાવ્ય માધ્યમ બની ગયું છે.
શિક્ષણના પ્રચાર, અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, સાર્વજનિક ચર્ચા અને અન્ય સમાજ ઉપયોગી કાર્યોમાં રેડિયોની ભૂમિકા અદભૂત રહી છે. જેને લોકો સમક્ષ લઈ જવા સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘ શૈક્ષણિક, વૈજ્ઞાનિક અને સાંસ્કૃતિક સંગઠને પહેલી વાર 13 ફેબ્રુઆરી 2012ના રોજ વિશ્વ રેડિયો દિવસ ઊજવ્યો અને ત્યારબાદ દર વર્ષે 13 ફેબ્રુઆરીના રોજ વિશ્વમાં રેડીયો દિવસની ઉજવણી શરૂ થઈ.
13 ફેબ્રુઆરી એટલે ‘સંયુક્ત રાષ્ટ્ર રેડિયો’ની જન્મતારીખ. આ દિવસે જ વર્ષ 1946માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર રેડિયોની શરૂઆત થઈ હતી. માટે આ દિવસની ખાસ પસંદગી સંયુક્ત રાષ્ટ્ર દ્વારા કરવામાં આવી છે.
આમ જુઓ તો ભારતમાં રેડિયોની શરૂઆત 1923માં થઇ હતી પરંતુ પછી કાંઇક કંપની ખાડામાં ગઇ અને અંતે 1930થી ભારત સરકાર દ્વારા આકાશવાણીની શરૂઆત થઇ. આ ઘટનાને આજે વર્ષોના વાણા વીતી ગયા છે પરંતુ રેડિયોના ચાહકો આજે પણ ગણ્યા-ગાંઠ્યા જેવા મળે છે.
યુનેસ્કોએ 13 ફેબ્રુઆરીને વર્લ્ડ રેડિયો તરીકે જાહેર કર્યો છે તે ખરેખર ગૌરવની વાત છે. છેલ્લા ચાર દાયકાથી એક વિશેષ કર્ણપ્રિય સંગીત સાથે 5.58 મિનિટે અમદાવાદનું આકાશવાણી સ્ટેશન ખુલે અને મોડી રાતે BBC લંડનના સમાચાર દ્વારા તે દિવસનું પ્રસારણ પુર્ણ થતું.
બિનાકા ગીત માલા પ્રભાતિયા અને રેડિયો સિલોન પર આવતી સ્મરણ મંજૂષાની યાદો આજે પણ હેમખેમ છે.અને ખાસ શાણાભાઈ શકરાભાઈ તો ક્યારેય ભૂલ્યા ભૂલાય તેવા નથી.જૂની રંગભૂમિના ગીતો અને ખાસ કરીને રાત્રે 8થી9 આવતો ફરમાઇસ કાર્યક્રમ દ્વારા હૈયે હરખની હેલીઓ ઉભરાતી.
ઘણાં એવા ઘર પણ જોયા છે જ્યાં રેડિયોના ચોક્કસ કાર્યક્રમ સાંભળવા માટે લોકો રેડિયો વચ્ચે મુકીને એક મોટું ચક્કર બનાવીને બેઠા હોય. આખો’દિ મોબાઇલ મંતરતી પેઢીને આ રેડિયો સેટની ખબર છે પરંતુ તેના જાજરમાન ઇતિહાસ અને તેની સાથે જોડાયેલ ઘરના વડિલોના સંસ્મરણોની નથી ખબર આજે વિશ્વ રેડિયો દિવસ નિમિત્તે આપણે પણ એક રેડિયો વસાવીને તેની અસલ ઓળખને ઝાંખી થતાં અટકાવીએ.
વર્તમાન સમયમાં ટેક્નોલોજીએ ખૂબ જ પ્રગતિ કરી છે. ટેલિવીઝન બાદ મોબાઇલ, સોશિયલ મીડિયા ઘણું લોકપ્રિય થયું છે અને, ઇન્ટરનેટ પર “ઓન-ડીમાન્ડ” કાર્યક્રમોનું ચલણ વધ્યું છે. તેમ છતાં પણ રેડિયો કાર્યક્રમો સંભાળવા કેમ ગમે છે, એ વિષયે નીલેશભાઈ ઠાકર, આરતીબહેન, ઉદ્ભવ, મિહિરભાઈ ભટ્ટ અને સંગીતાબેન દવે તેમના અનુભવો વહેંચતા કહે છે …
વિદેશમાં રહીને પણ એસબીએસ રેડિયો પર વતનમાં બની રહેલી ઘટનાઓ અંગેના સમાચાર સાંભળવા મળે છે.
ભૂતકાળમાં ટેલિવીઝન નહોતા ત્યારે ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રી રેડિયો પર પ્રસારીત થતી હતી અને ઘરના સભ્યો અને પાડોશીઓ એક સાથે બેસીને તે સાંભળતા હતા.
સામાન્ય રીતે સોશિયલ મીડિયા પર આવતા સમાચારની વિશ્વસનીયતાની તપાસ થઇ શકતી નથી તેથી, તે ખોટા પણ હોઇ શકે છે પરંતુ એસબીએસ રેડિયો પર આવતા સમાચાર વિશ્વસનીય હોવાથી રેડિયો સાંભળે છે.
ઓસ્ટ્રેલિયામાં એસબીએસ ગુજરાતી રેડિયો પર વિવિધ વિષયો વિશેની રસપ્રદ માહિતી મળે છે. વિવિધ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરતા સમયે પણ રેડિયો સાંભળી શકાતો હોવાથી તેની લોકપ્રિયતા અંકબંધ છે.
વિવિધ શ્રોતાઓના મતે બાળપણથી જ સાંભળેલા અનેક રેડિયો કાર્યક્રમોએ તેમના પર ઉંડી છાપ છોડી છે અને રેડિયો પર પ્રસારિત થતા ગીતો તેમને જૂના દિવસો યાદ કરાવે છે.
13મી ફેબ્રુઆરી એટલે કે વર્લ્ડ રેડિયો ડે. યુનેસ્કો દ્વારા છેલ્લા આઠ વર્ષથી આ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. વર્લ્ડ રેડિયો ડેની આઠમી આવૃત્તિની થીમ – ‘રેડિયો અને વિવિધતા’ રાખવામાં આવી છે.
રેડિયોની શોધ અને તેના ઇતિહાસ વિશેની માહિતી…
વર્ષ 1896માં ગુઇગ્લાઇમો મેક્રોનીએ સૌ પ્રથમ રેડિયો ટ્રાન્સમિશન સેટ કર્યું હતું. એટલે જ તેમને “ફાધર ઓફ રેડિયો” નું બિરુંદ આપવામાં આવ્યું છે.
તેમણે અવાજ નહીં ફક્ત રેડિયો સિગ્નલ મોકલ્યા હતા. રેડિયોમાં અવાજ 1900ની આસરપાસ મોકલવામાં આવ્યો હતો.
જો સેટેલાઇટને ગણતરીમાં લેવામાં આવે તો સમગ્ર દુનિયા બ્રોડકાસ્ટિંગથી જોડાયેલી છે.
વર્ષ 1900માં ગુલ્યેલ્મો માર્કોનીએ રેડિયો સંદેશ મોકલવામાં સફળતા મેળવી લીધી હતી. તેણે સૌપ્રથમ એક વ્યક્તિગત રેડિયો સંદેશ ઇંગ્લૅન્ડથી અમેરિકા મોકલવામાં સફળતા મેળવી. કોઈ પણ તાર વગર (વાયરલેસ) ખૂબ લાંબા અંતરે સંદેશો મોકલવાની શરૂઆત માર્કોનીએ કરી હતી. ત્યારબાદ 24 ડિસેમ્બર 1906ની એક સુંવાળી સાંજે કેનેડાના વિજ્ઞાની રેગિનાલ્ડ હેસેન્ડેને જ્યારે પોતાનું વાયોલિન વગાડ્યું ત્યારે એટલાન્ટિક મહાસાગરમાં તરતાં તમામ જહાજોના રેડિયો ઓપરેટરોએ વાયોલિનના સૂર પોતાના રેડિયો સેટ પર સાંભળ્યા.
આમ માર્કોની અને રેગિનાલ્ડના આ સફળ પ્રયોગ પછી રેડિયો પ્રસારણના ક્રાંતિકારી પ્રયોગો શરૂ થયા. 1920માં નૌસેનાના રેડિયો વિભાગના નિવૃત્ત ફ્રેક કૉનાર્ડે રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરવાની પરવાનગી મળી. રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરવાની મંજૂરી મળી હોય તેવો આ દુનિયાનો પહેલો વ્યક્તિ હતો. પછી થોડાંક જ વર્ષોમાં દુનિયાભરમાં સેંકડો રેડિયો સ્ટેશન ખૂલી ગયાં.
જૂન 1923માં ભારતમાં ‘રેડિયો ક્લબ ઓફ બોમ્બે’ નામનું પહેલું અને ખાનગી રેડિયો પ્રસાર શરૂ થયું. તેના પાંચ જ મહિના બાદ નવેમ્બર 1923માં ‘કલકત્તા રેડિયો ક્લબ’ની સ્થાપના થઈ. આ પણ એક ખાનગી રેડિયો ક્લબ હતું. 23 જુલાઈ 1927ના રોજ ઇન્ડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપનીની શરૂઆત થઈ જે ત્રણ વર્ષ બાદ ‘ઇન્ડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ સેવા’માં રૂપાંતરિત થઈ. ઑગસ્ટ 1935માં લિયોનેલ ફીલ્ડેનને ભારતના પ્રથમ પ્રસારણ નિયંત્રક બનાવવામાં આવ્યા.
મહત્વની વાત એ છે કે 1935 પછી આકાશવાણીની એન્ટ્રી થઈ. સપ્ટેમ્બર 1935ના રોજ મૈસૂરમાં શ્રી એમ.બી. ગોપાલાસ્વામીએ “આકાશવાણી નામનું ખાનગી રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કર્યું હતું. જો કે તેના એક જ વર્ષ પછી 8 જૂન 1936ના રોજ બધા જ સરકારી, ખાનગી પ્રસારકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું અને “ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોની સ્થાપના કરવામાં આવી.
સ્વતંત્રતા પછી 1956માં ‘ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો’નું નામ બદલીને “આકાશવાણી રાખવામાં આવ્યું અને તે એક રાષ્ટ્રીય પ્રસારણ માધ્યમના રૂપે બહાર આવ્યું. રેડિયો નાટકો, કવિ સંમેલન, વાર્તાલક્ષી જુદા જુદા વિષયો પરના ફીયર, લોકગીતો, ગ્રામ્યલક્ષી કાર્યક્રમો, હવામાન સમાચાર જેવા ઘણા વૈવિધ્યપૂર્ણ કાર્યક્રમો ઓલ ઇન્ડિયા પર પ્રસારિત થવા લાગ્યા. જૂનાં ફિલ્મી ગીતો અને ક્રિકેટની કોમેન્ટરી સાંભળવા લોકોનો જુસ્સો અને ઉત્સાહ વધવા લાગ્યો.
રેડિયોની ઓળખ ક્રિકેટ કોમેન્ટરી અને જૂનાં ગીતોથી થવા લાગી. પાડોશી દેશ શ્રીલંકાએ પણ રેડિયો સિલોન થી ભારતીય જનતાના માનસપટ પર રાજ કર્યું તેના અત્યંત લોકપ્રિય કાર્યક્રમ ‘બિનાકા ગીતમાલા’થી અમીન સાયાની તેના બ્રાન્ડ બની ગયા.તેમનો અવાજ જ તેમની ઓળખ બની ગઈ.
રેડિયો સીલોનને ટક્કર આપવા જ ભારતમાં ‘વિવિધ ભારતી’ની શરૂ આત થઈ. ગુજરાત રાજયમાં સૌ પ્રથમ વડોદરા ખાતે રાજવી ગાયકવાડ પરિવાર દ્વારા 1939માં રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરાયું. જે આઝાદી બાદ સરકારશ્રીને સોપી દિધેલ 1949માં અમદાવાદમાં રેડિયો સ્ટેશન શુભારંભ કરાયો જ્યારે રાજયનાં ત્રીજા રેડિયો સ્ટેશનની 1955માં રાજકોટ કેન્દ્રની શરૂઆત થઈ.
જે સમયમાં રાજકોટ સહિત સૌરાષ્ટ્રના લોકો માટે મનોરંજનનું કોઇ સાધન ન હતું તેવા વખતમાં 4 જાન્યુઆરી 1955માં પદ્મશ્રી દુલા ભાયા કાગ, જયમલ્લભાઇ પરમાર અને તત્કાલિન મુખ્યમંત્રી શ્રી ઉછરંગરાય ઢેબરના અનેક પ્રયાસોથી રાજકોટ આકાશવાણી કેન્દ્રનો પ્રારંભ થયો હતો.
રાજકોટ ખાતે રેડિયો સ્ટેશનની સ્થાપનાએ સૌરાષ્ટ્ર માટે સુવર્ણ પ્રભાત સમાન બની રહી હતી. રાજકોટ ખાતે 1 કિલો વોટના ટ્રાન્સમિટર વડે પ્રસારણ શરૂ થયું. ત્યારબાદ સરહદી વિસ્તારને ધ્યાને લઇને 13 જુલાઇ 1987માં ૩૦૦ કિલો વોટ અને મીડિયમ વેવ પ્રસારણની સવલત પ્રાપ્ત કરાવાઇ, જેના દ્વારા માહિતી, મનોરંજન, શિક્ષણના વિવિધ પ્રોગામનું પ્રસારણ કરવામાં આવે છે.
લોકો મન ભરીને રેડિયો સાંભળતા. વર્ષ 1940થી 1970માં જે જૂનાં ગીતો રેડિયો પર પ્રસારિત પૉપ થી લઈને ફોલ્ક સુધીના ગીતો આજે અમર ગીતોની યાદીમાં આવે છે.
આજે જે રીતે દરેકના હાથમાં મોબાઈલ જોવા મળે છે તેવી જ રીતે એક સમયે દરેક ઘરમાં રેડિયો જોવા મળતા હતા. પરંતુ આજે પોર્ટેબલ રેડિયો ઇતિહાસ બનતો જઈ રહ્યો છે, પરંતુ એફ.એમ. ચેનલ અને ઇન્ટરનેટ રેડિયોની ધુમ છે. જોકે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આજે પણ રેડિયોની પહોચ ઘણી વધુ છે. બની શકે કે તમારામાંથી કોઇપણનાં ઘરમાં રેડિયો હોય. દર વર્ષે 14 ફેબ્રુઆરીએ વર્લ્ડ રેડિયો ડેના રૂપમાં ઉજવવામાં આવે છે. આ અવસર પર તમે પણ જાણો રેડિયોના સફરની રોચક જાણકારી.
વર્લ્ડ રેડિયો દિવસની શરુઆત ૨૦૧૨ થી થઇ. કિંગડમ ઓફ સ્પેનની રીક્વેસ્ટ પર યુનેસ્કોએ 3 નવેમ્બર 2011 મા જનરલ કોન્ફરન્સમાં ૧૩ ફેબ્રુઆરીએ વર્લ્ડ રેડિયો દિવસના રૂપમાં જાહેર કર્યો હતો. ત્યારબાદ થી વર્ષ 2012 થી દર વર્ષે ૧૩ ફેબ્રુઆરીએ આખી દુનિયામાં રેડિયો ડે ના રૂપમાં ઉજવવામાં આવે છે.
ક્યારે થયું હતું પહેલું રેડિયો પ્રસારણ:
૨૪ ડિસેમ્બર ૧૯૦૬ ની સાંજે કેનેડીયન વૈજ્ઞાનિક રેગીનાલ્ડ ફેસેડેને જ્યારે પોતાનું વાયોલીન વગાડ્યું ત્યારે એટલાન્ટિક મહાસાગરમાં તરી રહેલા બધા જ જહાજોના રેડિયો ઓપરેટરો એ આ સંગીત પોતાના રેડિયો સેટ પર સાંભળ્યું હતું. ત્યાંથી દુનિયામાં રેડિયો પ્રસારણની શરૂઆત માનવામાં આવે છે. ત્યારબાદ તે જ સાંજે ફેન્સી ડે એ પોતાના અવાજમાં ગીત પણ ગાયું હતું અને બાઇબલમાંથી થોડીક પંક્તિઓ પણ વાચી હતી. તેના પહેલા પણ માર્કોની એ વર્ષ 1900માં ઇંગ્લેન્ડ થી અમેરિકા તાર વિના સંદેશ મોકલીને વ્યક્તિગત સંદેશ મોકલવાની શરૂઆત કરી દીધી હતી. પરંતુ એક થી વધુ વ્યક્તિઓને એકીસાથે સંદેશ મોકલવા કે બ્રોડકાસ્ટિંગની શરૂઆત 1906માં ફેસેડેને શરૂઆતથી થઇ હતી.
ડિયો તેના વિકાસને બે અન્ય શોધોમાં આપે છેઃ ટેલિગ્રાફ અને ટેલિફોન . ત્રણેય ટેકનોલોજી નજીકથી સંબંધિત છે. રેડિયો ટેકનોલોજી ખરેખર “વાયરલેસ ટેલિગ્રાફી” તરીકે શરૂ થઈ હતી.
શબ્દ “રેડિયો” એ ક્યાં તો ઇલેક્ટ્રોનિક સાધન કે જે તેની સાથે સાંભળે છે અથવા તેમાંથી વગાડતા સામગ્રીનો ઉલ્લેખ કરી શકે છે. કોઈ પણ સંજોગોમાં, તે બધા “રેડિયો તરંગો” અથવા ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક મોજાઓની શોધ સાથે શરૂઆત કરે છે જે હવામાં દ્વારા અદ્રશ્ય રીતે સંગીત, વાણી, ચિત્રો અને અન્ય માહિતીને પ્રસારિત કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
રેડિયો, માઈક્રોવેવ્સ, કોર્ડલેસ ફોન, રિમોટ કંટ્રોલ રમકડાં, ટેલિવિઝન બ્રોડકાસ્ટ્સ અને વધુ સહિત ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક મોજાઓનો ઉપયોગ કરીને ઘણા ઉપકરણો કામ કરે છે.
રેડિયોની રુટ
1860 ના દાયકા દરમિયાન, સ્કોટીશ ભૌતિકશાસ્ત્રી જેમ્સ ક્લાર્ક મેક્સવેલએ રેડિયો તરંગોના અસ્તિત્વની આગાહી કરી હતી. 1886 માં, જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી હેનરિચ રુડોલ્ફ હર્ટ્ઝે દર્શાવ્યું હતું કે વિદ્યુત પ્રવાહની ઝડપી ભિન્નતા રેડિયો તરંગોના સ્વરૂપમાં અવકાશમાં પ્રગટ કરી શકાય છે, જે પ્રકાશ અને ગરમીના સમાન છે.
1866 માં, એક અમેરિકન દંત ચિકિત્સક, માહલોન લુમિસે સફળતાપૂર્વક “વાયરલેસ ટેલિગ્રાફી” દર્શાવ્યું. લુમિસે એક પતંગથી જોડાયેલા મીટરને બીજા એકને ખસેડવાનું કારણ બનાવી શક્યું હતું. આ વાયરલેસ એરિયલ કમ્યુનિકેશનનું પ્રથમ જાણીતું ઉદાહરણ છે.
પરંતુ તે ગુગલઇઓ માર્કોની છે, જે એક ઇટાલિયન શોધક છે, જેણે રેડિયો સંચારની શક્યતા ચકાસી હતી. તેમણે 18 9 5 માં ઇટાલીમાં તેનો પ્રથમ રેડિયો સિગ્નલ મોકલ્યો અને પ્રાપ્ત કર્યો. 1899 સુધીમાં તેમણે ઇંગ્લિશ ચેનલમાં પ્રથમ વાયરલેસ સિગ્નલ લગાડ્યો અને બે વર્ષ બાદ “એસ,” જે ઇંગ્લેન્ડથી ન્યૂફાઉન્ડલેન્ડમાં મોકલવામાં આવ્યો હતો તે પત્ર મળ્યો.
1902 માં આ પ્રથમ સફળ ટ્રાન્સએટલાન્ટિક રેનોટોગ્રાફ સંદેશ હતો.
માર્કોની ઉપરાંત, તેમના સમકાલિનકારો, નિકોલા ટેસ્લા અને નાથન સ્ટફલેફિલ્ડે બે વાયરલેસ રેડિયો ટ્રાન્સમીટર માટે પેટન્ટો લીધો હતો. નિકોલા ટેસ્લાને હવે પેટન્ટ રેડિયો ટેક્નોલૉજીની પ્રથમ વ્યક્તિ તરીકે ગણવામાં આવે છે. સુપ્રીમ કોર્ટે ટેસ્લાની તરફેણમાં 1943 માં માર્કોનીના પેટન્ટને ઉથલાવી
રેડિયોટાઇગ્રાફની શોધ
રેડિયો-ટેલિગ્રાફી રેડિયો તરંગો દ્વારા ટેલિગ્રાફમાં ઉપયોગમાં લેવાતા તે જ ડોટ-ડેશ સંદેશ (મોર્સ કોડ) મોકલવામાં આવે છે. તે સમયે ટ્રાન્સમિટર્સને સ્પાર્ક-ગેપ મશીન કહેવામાં આવતું હતું. તે મુખ્યત્વે જહાજ-થી-કિનારા અને જહાજ-જહાજ સંચાર માટે વિકસાવવામાં આવી હતી. આ બે પોઇન્ટ વચ્ચે વાતચીત કરવાનો એક માર્ગ હતો. જો કે, તે જાહેર રેડિયો પ્રસારણ ન હતું કારણ કે આજે આપણે જાણીએ છીએ.
જ્યારે વાતાવરણમાં દુર્ઘટના થાય ત્યારે બચાવ કાર્ય માટે સંદેશાવ્યવહારમાં અસરકારક સાબિત થયા પછી વાયરલેસ સંકેતોનો ઉપયોગ વધ્યો. ટૂંક સમયમાં, ઘણી સંખ્યામાં સમુદ્ર લાઇનર્સ વાયરલેસ સાધનો પણ સ્થાપિત કરે છે. 1899 માં, યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ આર્મીએ ફાયર આઇલેન્ડ, ન્યૂયોર્કથી લાઇટશિપ બંધ કરી દીધી હતી. બે વર્ષ બાદ, નૌકાદળે વાયરલેસ સિસ્ટમ અપનાવી હતી. ત્યાં સુધી, નૌકાદળ સંદેશાવ્યવહાર માટે દૃશ્ય સંકેતો અને હોસ્પીંગ કબૂતરોનો ઉપયોગ કરતા હતા.
1 9 01 માં, રેનોટોગ્રાફ સર્વિસ પાંચ હવાઇયન ટાપુઓ વચ્ચે યોજવામાં આવી હતી. 1 9 03 સુધીમાં, વેલ્ફ્લેટમાં સ્થિત માર્કોની સ્ટેશન, મેસેચ્યુસેટ્સે રાષ્ટ્રપતિ થિયોડોર રૂઝવેલ્ટ અને કિંગ એડવર્ડ VII વચ્ચે વિનિમય કે શુભેચ્છા પાઠવ્યા હતા. 1 9 05 માં રુસો-જાપાનીઝ યુદ્ધમાં પોર્ટ આર્થરના નૌકાદળની લડાઇ વાયરલેસ દ્વારા મળી હતી. અને 1906 માં, યુ.એસ. વેધર બ્યુરોએ હવામાન પરિસ્થિતિઓની નોટિસને ઝડપી બનાવવા રેડીયોલીગ્રાફી સાથે પ્રયોગ કર્યો હતો.
1909 માં, રોબર્ટ ઇ. પીરી, એક આર્ક્ટિક સંશોધક, રેડિયોટ્રેગ્રેડ “હું ધ પોલને મળી.” 1 9 10 માં, માર્કોનીએ નિયમિત અમેરિકન-યુરોપીયન રેડિયોટાઇગ્રાફ સેવા ખોલી, જે ઘણા મહિનાઓ પછીથી બચી ગયેલા બ્રિટિશ ખૂનીને ઉચ્ચ સમુદ્રો પર કબજો કરવા સક્ષમ બન્યો. 1 9 12 માં, હવાઈમાં સાન ફ્રાન્સિસ્કોને જોડતી પ્રથમ ટ્રાન્સાપેસીસ રેડિયોટાઇગ્રાફ સેવાની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
દરમિયાનમાં, વિદેશી રેડિયોટાઇગ્રાફ સેવા ધીમે ધીમે વિકસિત થઈ, કારણ કે પ્રારંભિક રેડીયોટેલાઇગ્રાફ ટ્રાંસમીટર જે સર્કિટમાં અને ઇલેક્ટ્રોડ્સ વચ્ચેની વીજળીને વિસર્જિત કરી દીધી હતી તે અસ્થિર હતું અને ઉચ્ચ દખલગીરીનું કારણ બની હતી. એલેક્ઝાન્ડર્સન ઉચ્ચ-આવર્તન વૈકલ્પિક અને ડી ફોરેસ્ટ ટ્યૂબ આખરે આ પ્રારંભિક તકનીકી સમસ્યાઓની ઘણાં ઉકેલે છે.
સ્પેસ ટેલિગ્રાફીનું એડવેન્ટ
લી ડાંફોર્સ્ટએ સ્પેસ ટેલિગ્રાફી, ટ્રાયઅડ એમ્પ્લીફાયર અને ઑડિઓનની શોધ કરી હતી.
1 9 00 ની શરૂઆતમાં, રેડિયોના વધુ વિકાસ માટે મોટી જરૂરિયાત ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક વિકિરણનું કાર્યક્ષમ અને નાજુક ડિટેક્ટર હોવાનું હતું. તે ડી ફોરેસ્ટ હતું જેણે તે ડિટેક્ટર આપ્યું હતું. આનાથી રીસીવર ડિટેક્ટરને એપ્લિકેશન પહેલાં એન્ટેના દ્વારા લેવામાં આવતી રેડિયો ફ્રીક્વન્સી સિગ્નલને વધારવું શક્ય બન્યું. આનો અર્થ એ થયો કે અગાઉ જેટલું શક્ય હતું તેના કરતા વધુ નબળા સંકેતોનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. ડી ફોરેસ્ટ એવી વ્યક્તિ પણ હતી જેમણે “રેડિયો” શબ્દનો પહેલો ઉપયોગ કર્યો હતો.
લી ડેવનસના કામનું પરિણામ કંપનવિસ્તાર-મોડ્યુલેટ અથવા એએમ રેડિયોનું શોધ હતું જે રેડિયો સ્ટેશનોની સંખ્યા માટે માન્ય હતું. અગાઉના સ્પાર્ક-ગેપ ટ્રાન્સમીટર દ્વારા આ માટે મંજૂરી આપવામાં આવી નથી.
સાચું બ્રોડકાસ્ટિંગ પ્રારંભ થાય છે
1 9 15 માં, વાણીને પ્રથમ ન્યૂ યોર્ક સિટીથી સાન ફ્રાન્સિસ્કો અને એટલાન્ટિક મહાસાગર સુધી ફેલાયેલી હતી. પાંચ વર્ષ બાદ, વેસ્ટીંગહાઉસના કેડીકેએ-પિટ્સબર્ગે હાર્ડિંગ-કોક્સ ચૂંટણીના વળતરનું પ્રસારણ કર્યું અને રેડિયો કાર્યક્રમોના દૈનિક શેડ્યૂલ શરૂ કર્યાં. 1 9 27 માં યુરોપ સાથે ઉત્તર અમેરિકાને જોડતી વેપારી રેડીયોટેલેફની સેવા ખોલવામાં આવી હતી. 1 9 35 માં, વાયર અને રેડિયો સર્કિટના મિશ્રણનો ઉપયોગ કરીને પ્રથમ ટેલિફોન કોલ વિશ્વભરમાં બનાવવામાં આવી હતી
એડવિન હોવર્ડ આર્મસ્ટ્રોંગે 1933 માં ફ્રિક્વન્સી-મોડ્યુલેટ અથવા એફએમ રેડિયોની શોધ કરી. એફએમએ ઇલેક્ટ્રિકલ ઇક્વિપમેન્ટ અને પૃથ્વીના વાતાવરણને કારણે સ્થિર અવાજને નિયંત્રિત કરીને રેડિયોના ઑડિઓ સિગ્નલમાં સુધારો કર્યો. 1936 સુધી, તમામ અમેરિકન ટ્રાન્સએટલાન્ટિક ટેલિફોન સંચાર ઇંગ્લેન્ડ દ્વારા રવાના થવું પડ્યું હતું. તે વર્ષે, સીધી રેડિયોટાઇલેન સર્કિટ પેરિસ માટે ખોલવામાં આવી હતી.
રેડિયો અને કેબલ દ્વારા ટેલિફોન કનેક્શન હવે 187 વિદેશી પોઇન્ટ સાથે સુલભ છે.
1 9 65 માં, ન્યૂ યોર્ક શહેરમાં એમ્પાયર સ્ટેટ બિલ્ડિંગમાં વ્યક્તિગત એફએમ સ્ટેશનો વારાફરતી એક સ્રોતથી પ્રસારિત કરવા માટે વિશ્વની પ્રથમ માસ્ટર એફએમ એન્ટેના સિસ્ટમ બનાવવામાં આવી હતી.
રાજકોટની અર્જુનલાલ હિરાણી કોલેજમાં પત્રકારત્વની કેડીએ ચીલો ચાતરી રહ્યો હતો ત્યારે રેડિયોના વખાણ અને રેડિયોના ઇતિહાસ વિશેની અનેક વાતો ઠેસિયા સાહેબ અને ઘોડાસરા સાહેબ પાસેથી સાંભળેલી. આજે સવારે ઓફિસ આવ્યા બાદ સાથી કર્મચારી કૃપાએ આજે રેડિયો દિવસ છે તેમ કહ્યું અને વર્ષો જુની યાદ પર જામેલા ધૂળના પોપડા ખરી પડ્યા ને ધરબાયેલી તમામ વાતો માનસપટ પર આળસ મરડીને બેઠી થઇ.
પત્રકારત્વના અભ્યાસ ક્રમમાં ભણેલ રેડિયોના ઇતિહાસ અને રેડિયોથી FM સુધીની સફર અંગેની જાણકારી ફરી એકવાર તાજી થઇ. બાળપણમાં લખતરની મિડલ સ્કૂલમાં અભ્યાસ કરવા જતો ત્યારે રસ્તામાં આવતી શિતળા માંની આંબલીએ પગ પર પગ ચઢાવીને બેઠેલા વૃદ્ધોને રેડિયો કાન પાસે રાખીને સાંભળતા અનેકવાર જોયા છે.
શ્રવણશક્તિની મર્યાદા હોવા છતાં આ વૃદ્ધો ક્યારેય ક્રિકેટ મેચની કોમેન્ટ્રી સાંભળવાનું કે અમીન શયાની અને મોહમ્મદ રફીના ગીતો સાંભળવાનું ક્યારેય નહોતા ભૂલતા.
ઇ જમાનામાં તો રેડિયોનો મોટો વૈભવ હતો. ગામમાં જેની પાહે રેડિયો હોય તે વ્યક્તિ ગામડામાં શ્રીમંત કે મોભેદાર ગણાતો. જેની પાસે રેડિયો હોય તેના માનપાન વધી જતા. ગામમાં કોઇ નવો રેડિયો લાવે એટલે તેને જોવા માટે લોકો ટોળા વળતા. સાઇકલમાં આગળ લગાડેલ એક લોખંડનું સ્ટેન્ડ અને તેમાં બેસાડેલ પૌત્ર કે પૌત્રીને લઇને દાદા રેડિયો સાંભળતા ગામની ઉભી બજારેથી નીકળતા આ દ્રશ્યો અનેક વખત નરી આંખે જોયા છે. વડીલો પાસેથી તો તેવી પણ વાતો સાંભળવા મળી છે કે રેડિયો સાંભળવાના લાયસન્સ લેવા પડતા’તા.
5.58 મિનિટે અમદાવાદ આકાશવાણીનું સ્ટેશન ખુલે અને દિવાળીબેન ભીલ હેમુ ગઢવી બચુભાઇ ગઢવીના સૂરમાં શરૂ થતાં પ્રભાતિયાએ શુભદિવસના શ્રીગણેશ કરાવતા. પરોઢે વાસીદૂ વાળતી કે રોટલા ટીપતી ગામડાંની મહિલાઓ માટે રેડિયો આખા દિવસનું એનર્જી ડ્રિંન્ક્સ કહેવાતું. આ તમામ દ્રશ્યો દિવસે-દિવસે મૃત:પ્રાય બની રહ્યા છે જેનું ઘણું દુ:ખ છે.
૧૨મી નવેમ્બર ૧૯૪૭ના રોજ તેમણે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોએ ગાંધીજીનો પહેલો અને છેલ્લો લાઇવ મેસેજ બ્રોડકાસ્ટ કર્યો હતો.
ગાંધીજી એક જ વાર રેડિયો પર આવ્યા હતા અને તે દિવસની યાદમાં તા.૧૨મી નવેમ્બરને ‘પબ્લિક ર્સિવસ બ્રોડકાસ્ટ ડે’ તરીકે ઊજવવામાં આવે છે. તે ‘જન પ્રસારણ દિન’ તરીકે પણ ઓળખાય છે. એ વખતે ગાંધીજી નહોતા તો વડા પ્રધાન કે નહોતા રાષ્ટ્રપતિ. પરંતુ તેઓ એક સામાન્ય નાગરિકની જેમ આકાશવાણીના સ્ટુડિયોમાં જઇ બોલ્યા હતા.
સમય જલદી બદલાઇ રહ્યો છે
આઝાદી પછીનું ભારત હવે ૭૦ વર્ષની વયને વટાવી ગયું છે. વર્ષો પહેલાં ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો દેશની ધડકન હતો. રેડિયો જ મનોરંજન અને માહિતીના શ્રેષ્ઠ સ્ત્રોત હતો. ક્રિકેટની કોમેન્ટ્રી પણ દેશના લાખો લોકો રેડિયો પર સાંભળી ઝૂમી ઉઠતા. વિજય મરચન્ટ એક જમાનાના શ્રેષ્ઠ રેડિયો કોમેન્ટ્રેટર હતા. પોલી ઉમરીગર, વિનુ માંકડ અને અબ્બાસ અલી બેગ જેવા ક્રિકેટના ખેલાડીઓની દમદાર રમતની કોમેન્ટ્રી સાંભળી લોકો ભાવાવેશમાં આવી જતા.
તાજેતરમાં ‘આકાશવાણી’ના જાણીતા ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રેટર જસદેવ સિંહનું દુઃખદ અવસાન થતાં રેડિયો કોમેન્ટ્રીના સુવર્ણયુગનો એક અધ્યાય સમાપ્ત થઇ ગયો. ૧૯૬૦માં જન્મેલા જસદેવ સિંહે આકાશવાણીના જયપુર રેડિયો સ્ટેશનથી તેમની કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો તે પછી તેઓ આઠ વર્ષ બાદ દિલ્હી આવી ગયા. અહીં તેમણે ‘આકાશવાણી’ની સાથે સાથે દૂરદર્શન માટે પણ ૩૫ વર્ષ સુધી સેવાઓ આપી. ભારતીય રેડિયો અને પત્રકારત્વના શિખર પુરુષ રહેલા જસદેવ સિંહે ૯ ઓલિમ્પિક, ૮ વર્લ્ડ કપ હોકી અને ૬ વિશ્વકપ એશિયન ગેમ્સમાં શ્રોતાઓને અને દર્શકોને મંત્રમુગ્ધ કરી દેતી કોમેન્ટ્રી આપી. એમણે કુલ ૪૭ વખત દિલ્હીમાં પ્રજાસત્તાક દિનની પરેડનો પણ આંખે દેખ્યો અહેવાલ આપ્યો. તેમને પહેલાં ‘પદ્મ શ્રી’ અને તે પછી ‘પદ્મ વિભૂષણ’ સન્માન પણ પ્રાપ્ત થયું.
અત્રે એ નોંધવું જોઇએ કે અમદાવાદમાં ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો માટેનું રેડિયો સ્ટેશન લાવવાનો યશ સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલને ફાળે જાય છે. એ વખતે અમદાવાદ શહેરમાં ૧૦૦ જેટલી કાપડની મિલો હતી. અમદાવાદ ભારતનું માન્ચેસ્ટર કહેવાતું હતું. લગભગ એક લાખ મજૂરો આ મિલોમાં કામ કરતા હતા. આ સંદર્ભમાં આકાશવાણીના અમદાવાદ મથકેથી મજૂરભાઇઓ માટેનો એક કાર્યક્રમ પ્રસારિત થતો જેમાં શાણાભાઇ અને શકરાભાઇની જોડી લોકપ્રિય હતી. આ નામો હકીકતમાં કાલ્પનિક હતા પરંતુ ચંદુભાઇ અને ચોખડીયા નામના બે વ્યક્તિઓ શાણાભાઇ અને શકરાભાઇના નામે રોજ લાઇવ કાર્યક્રમ આપતા.
૧૯૬૦ના દાયકામાં ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં વીજળી ના હોઇ રેડિયો ચલાવવા એવરેડી કંપનીની વજનદાર બેટરી જોડવામાં આવતી હતી. શરૂઆતમાં વાલ્વ સિસ્ટમના રેડિયો હતા, પાછળથી ટ્રાન્ઝિસ્ટર્સ આવ્યા. એ જમાનામાં ફિલિપ્સ. મરફી અને નેશનલ ઇકો જેવી બ્રાન્ડના રેડિયો જાણીતા હતા. બહુ ઓછા લોકોને એ વાતની ખબર છે કે રોજ સવારે કાર્યક્રમની શરૂઆતમાં ગાંધીજીના અગાઉ રેકોર્ડ થયેલા પ્રવચનોમાંથી કેટલાંક અંશ ગાંધીજીના જ અવાજમાં પ્રસારિત થતા.
આકાશવાણી સાથે સંકળાયેલા જાણીતા નામોમાં ભાઇલાલભાઇ બારોટ એક જાણીતું નામ હતું. તે પછી વસુબહેન વર્ષો સુધી આકાશવાણીના વડા રહ્યા. એ જમાનામાં લેમ્યુઅલ હેરી નામના ઉદ્ઘોષક બેઝના અવાજમાં ગુજરાતીમાં સમાચાર વાંચતા. તે પછી હસીના કાદરીનો અવાજ જાણીતો બન્યો. કવિ- સાહિત્યકાર તુષાર શુકલ પણ આકાશવાણીના અમદાવાદ કેન્દ્રના એક અભિન્ન હિસ્સો રહ્યા.
રાજકોટ
૧૩ જુલાઇ ૧૯૮૭ના દિવસે રાજકોટ આકાશવાણી ફુલ ફલેજમાં કાર્યરત થયેલ
વિશ્વ રેડિયો દિવસ : ૪ જાન્યુઆરી ૧૯૫૫માં પદ્મશ્રી દુલા ભાયા કાગ અને ઉછરંગરાય ઢેબરના પ્રયાસોથી આકાશવાણી રાજકોટનો પ્રારંભ થયેલ : દેશમાં ૩૦૦ કિલો વોટ – મીડીયમ વેવની ક્ષમતાવાળા કુલ ૧૫ રેડિયો સ્ટેશન : ૨૨ ભાષામાં પ્રસારણ : રાજકોટથી ગુજરાત – અંગ્રેજી – હિન્દી – સંસ્કૃતમાં કાર્યક્રમો : સહુ પ્રથમ કાર્યક્રમ ‘ગામનો ચોરો’ શરૂ થયો હતોઃ રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશન એ લોકસંગીત, લોકશિક્ષણ અને લોકજાગૃતિનો ત્રિવેણીસંગમ બની રહ્યો છે : કુદરતી આફતોમાં રાહબર બને છે : ઓજશ મંકોડીઃ આકાશવાણી પાસે સૌરાષ્ટ્રના લોકસંગીત – લોકસાહિત્યનો અખૂટ ખજાનો છે : આજે પણ રાજકોટ રેડિયોની લોકપ્રિયતા અકબંધ : રાજભાઇ રાબા ૮૦૦ માઇલ સુધી પ્રસારણ દ્વારા ૪ કરોડ લોકોને રાજકોટ દૂરદર્શન આવરી લ્યે છે : હેમુ ગઢવી, પદ્મશ્રી દુલા કાગ, પિંગળશીભાઇ ગઢવી, મેરૂભા ગઢવી, અમરનાથ નાથજી, પદ્મશ્રી દિવાળીબેન ભીલ, પદ્મશ્રી ભી�
રાજકોટ : ‘યે આકાશવાણી હૈ’- ‘યે હૈ આકાશવાણી કા પંચરંગી કાર્યક્રમ વિવિધ ભારતી’ -‘કભી કભી કે સભી શ્રોતાજનોંકો ભરત યાજ્ઞિકકા નમસ્કાર’- ‘આજના બજારભાવ ઘઉં ૧૫૦ રૂપીયા ૭૫ પૈસા પ્રતિ કવિન્ટલ, મગફળી રૂપીયા………’ કંઇક ચિર-પરિચિત લાગે છે? આવા જ કેટલાય જાણીતા અવાજોથી સૌરાષ્ટ્રના દુરસુદુરના લોકો પોતીકાપણું અનુભવે છે.
આ ઉક્તિઓ છે રેડિયોના પ્રસારણની, જેણે સૌરાષ્ટ્રના લોકહ્રદયમાં એક આગવું સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યુ છે. આજે રેડિયો લોકજીવનનો એક અવિભાજય હિસ્સો બની ગયો છે.
ઇટાલીના મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં જન્મેલા માર્કોનીએ ઇ.સ. ૧૯૦૧માં વિશ્વમાં સૌપ્રથમ વાયરલેસ સાધન વડે સંદેશાનું પ્રસારણ કરી જગત આખાને અચંબિત કરી દીધું હતું. તેણે ન્યુ ફાઉન્ડલેન્ડના દરિયાકિનારેથી એટલાન્ટીક મહાસાગર પર સફળ રીતે સંદેશા વહેતા કર્યા હતા. તેની આ શોધ એટલે રેડિયો પ્રસારણનું પ્રથમ ડગ, જે આજે સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપ્ત બની ગયું છે. વિશ્વમાં સૌ પ્રથમ રેડિયો પ્રસારણનું પ્રાયોગિક સ્ટેશન ઇ.સ.૧૯૦૯માં કેલીફોર્નીયામાં ચાર્લ્સ હેરલ્ડે સ્થાપ્યું હતું.ભારતમાં રેડિયો પ્રસારણનો પ્રાયોગિક પ્રારંભ ઇ.સ.૧૯૨૪ની ૩૧મી જુલાઇએ પ્રેસિડેન્સી રેડિયો કલબે મદ્રાસ ખાતે કર્યો હતો. જે કલબના સ્થાપક શ્રી સી.વી.કે. શેટ્ટી હતા. મદ્રાસ બાદ બંગાળ અને મુંબઇમાં પણ રેડિયો પ્રસારણ શરૂ થયું. આમ ઇ.સ.૧૯૨૫માં દેશના ત્રણ મહત્વના શહેરોમાં રેડિયો પ્રસારણ થવા લાગ્યું હતું. પ્રારંભિક સમયમાં ખાનગી રાહે થતા રેડિયો પ્રસારણને ૨૩ જુલાઇ ઇ.સ.૧૯૨૭માં થયેલ કરાર અન્વયે ઇન્ડીયન બ્રોડકાસ્ટીંગ લિમિટેડ કંપનીને મુંબઇ અને કલકત્તા ખાતે ખાનગી રેડિયો પ્રસારણના હક્કો આપ્યા આથી અનુક્રમે તા. ૨૩ અને ૨૬ જુલાઇના રોજ મુંબઇ અને કલક્તામાં રેડિયો સ્ટેશન કાર્યરત બન્યા હતા, જેના પ્રસારણ સમય જતાં બંધ કરી દેવાતા ૧લી એપ્રીલ ઇ.સ.૧૯૩૦માં બ્રિટીશ સરકારે આ પ્રસારણને પોતાના હસ્તક લઇ ઇન્ડીયન સ્ટેટ બ્રોડકાસ્ટીંગ સર્વીસ નામકરણ સાથે ફરી શરૂ કર્યુ. જેને ૮ જુલાઇ ઇ.સ.૧૯૩૬માં ઓલ ઇન્ડીયા રેડીયો નું નામાભિધાન અપાયું
રાજકોટના રેડિયો સ્ટેશનની સ્થાપનાનો એક રોચક ઇતિહાસ છે. રાજકોટ ખાતે રેડિયો સ્ટેશનની સ્થાપના એ સૌરાષ્ટ્ર રાજય માટે સુવર્ણ પ્રભાત સમાન બની રહી હતી. ૧૫મી ઓગષ્ટના આઝાદી સમયે સૌરાષ્ટ્ર રાજયમાં માત્ર પાંચ જિલ્લાઓનો સમાવેશ થતો હતો. વિજાણું માધ્યમોની ગેરહાજરીમાં પ્રજાજનોને માહિતી સંપાદન માટે પ્રેસ એક માત્ર માધ્યમ હતું. આઝાદી સમયે ભારતમાં માત્ર ૬ રેડિયો સ્ટેશનો કાર્યરત હતા.
આઝાદી બાદ પ્રથમ પંચવર્ષીય યોજના અન્વયે પ્રજાકીય શિક્ષણ, મનોરંજન અને લોકજાગૃતિ અર્થે વિવિધ રાજયોમાં રેડિયો પ્રસારણ સેવાઓ શરૂ કરવાની યોજનાની દરખાસ્તો કરાઇ. તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી શ્રી ઉછરંગરાય ઢેબરે પણ સૌરાષ્ટ્રમાં રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરવા પ્રયત્નો કર્યા હતા. પરતું સૌરાષ્ટ્રને તેમાં તક અપાઇ ન હતી. ઇ.સ.૧૯૫૩માં રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં વિવિધ રાજયોના કલાકારોને તેમની કલાના પ્રદર્શન માટે આમંત્રણ આપવામાં આવેલ હતું. સૌરાષ્ટ્રની બેજોડ લોકસંગીતના વારસાની ઉત્કૃષ્ટ રજૂઆત માટે પસંદગી પામેલા છ કલાકારો માંહે પદ્મશ્રી દુલા ભાયા કાગે રાષ્ટ્રપતિ અને પ્રધાનમંત્રી સમક્ષ સાવ ટુંકા સમયમાં સૌરાષ્ટ્રના કલા-વારસાને પ્રદર્શિત કરતા લોકસંગીત અને સાહિત્યનું રસપાન કરાવી પ્રશંસા મેળવી હતી અને એક કલાક સુધી આ મહાનુભાવોએ તેમને માણ્યા હતા. કવિશ્રીની રજૂઆતથી ખુશ થયેલા રાષ્ટ્રપતિ અને પ્રધાનમંત્રી સમક્ષ પદ્મશ્રી દુલા ભાયા કાગે અને મુખ્યમંત્રી શ્રી ઢેબરે સૌરાષ્ટ્રમાં રેડિયો પ્રસારણ માટે કેન્દ્ર શરૂ કરવા દરખાસ્ત કરી અને આ કેન્દ્ર શરૂ થયે સૌરાષ્ટ્રની સમૃધ્ધ કલા-સંસ્કૃતિનો વિકાસ અને પ્રસાર થશે તેવી શ્રધ્ધા અને બાહેંધરી આપી હતી.
પદ્મશ્રી દુલા કાગ અને શ્રી ઢેબરના પ્રયત્નોને પરિણામે ૪થી જાન્યુઆરી ૧૯૫૫માં તત્કાલિન મુખ્યમંત્રીશ્રી ઢેબરભાઇ અને કેન્દ્રના તત્કાલિન માહિતી અને પ્રસારણ ખાતાના મંત્રીશ્રી બી.વી. કેશકરની ઉપસ્થિતિમાં રાજકોટ ખાતે ૧ કિલો વોટના ટ્રાન્સમિટર વડે પ્રસારણ શરૂ થયું. ત્યાર બાદ સરહદી વિસ્તારને ધ્યાને લઇને ૧૩ જુલાઇ ૧૯૮૭માં ૩૦૦ કિલો વોટ અને મીડિયમ વેવ પ્રસારણની સવલત પ્રાપ્ત કરાવાઇ, જેના દ્વારા ખેતીવિષયક, શૈક્ષણિક અને મનોરંજક પ્રોગામનું પ્રસારણ કરવામાં આવે છે. હાલ રાજકોટ ખાતેથી મુખ્ય ભાષા ગુજરાતી ઉપરાંત હિન્દી, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીમાં પણ પ્રસારણ કરવામાં આવે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે દેશમાં હાલ ૧૫ જેટલા કાર્યરત આ પ્રકારના રેડિયો સ્ટેશન વડે ૨૨ જેટલી ભાષાઓમાં નિયમિત કાર્યક્રમોનું પ્રસારણ થાય છે. ઉલ્લખનીય છેકે રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશન પરથીસૌ પ્રથમ પ્રસારિત થનાર કાર્યક્રમ ‘ગામનો ચોરો’ હતો.
રાજકોટ ખાતેના રેડિયો સ્ટેશન દ્વારા ૩૦૦ કિલોવોટ અને મીડીયમ વેવ દ્વારા ૮૦૦ રેડીયલ માઇલ સુધીના પ્રસારણ વડે ૪ કરોડથી વધુ વસ્તીને આવરી લેવામાં આવી છે. આકાશવાણી – રાજકોટ સાથે હેમુ ગઢવી, પદ્મશ્રી દુલા કાગ, પિંગળશીભાઈ ગઢવી, મેરૂભા ગઢવી,ﾠભજનિક અમરનાથ નાથજી, પદ્મશ્રી દિવાળીબેન ભીલ, પદ્મશ્રી ભીખુદાન ગઢવી, ભાસ્કર વોરા, ઇન્દુલાલ ગાંધી, હસન ઈસ્માઈલ સોલંકી,ﾠઉસ્તાદ સુલતાન ખાન, અરવિંદ ધોળકિયા, ઉષા ચિનોય, દીના ગાંધર્વ, અમરદાસજી ખારાવાલા, દેવેન શાહ, અમૃત જાની, ભરત યાજ્ઞિક, રેણુ યાજ્ઞિક, કવિશ્રી તુષાર શુક્લ, હેમંત ચૌહાણ,ﾠજેવા નામાંકિત કલાકારોﾠસંકળાયેલા છે. જયારે કાર્યક્રમ નિર્માતાઓમાં – ઉપેન્દ્ર ત્રિવેદી, હસમુખ રાવલ, ડો. યજ્ઞેશﾠદવે, પ્રમોદ સોલંકી, છગનબાપા(જયંત માંકડﾠ), રમણીક પંડ્યા, ભાઈલાલ બારોટﾠઅને નવી પેઢીના કાર્યક્રમ નિર્માતાઓમાં : ડો. મીરાં સૌરભ, વજુ ઢોલરીયા, પ્રેરક વૈદ્ય, અટલ શર્મા, વિપુલ ત્રિવેદી, ઓજશ મંકોડી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે
નેસ્કો દ્વારા તા. ૧૩મી ફેબ્રુઆરીને વિશ્વ રેડિયો દિવસ તરીકે જાહેર કરાયેલ છે. ત્યારે સાંપ્રત સમયમાં ટેલીવિઝન અને અન્ય માધ્યમોની હરીફાઇમાં રેડિયો માધ્યમની લોકપ્રિયતા અંગે જણાવતાં પ્રોગ્રામ મેનેજરશ્રી રામભાઇ રાબા જણાવે છે કે રેડિયો પાસે સૌરાષ્ટ્રના લોકસંગીત અને લોકસાહિત્યનો અખૂટ ખજાનો છે. જેને લીધે આજે પણ રેડિયોની લોકપ્રિયતા અકબંધ છે.
ચાલુ વર્ષે ઉજવણીની થીમ ‘રીડયુસ રેસ્કયુ ઇન ડિઝાસ્ટર બાય રેડિયો’ રાખવામાં આવેલ છે, તેમ જણાવતાં શ્રી ઓજશભાઇ મંકોડી જણાવે છે કે રેડિયો એ માત્ર મનોરંજન કે લોકશિક્ષણ જ નહીં, પરંતુ કુદરતી આફતોના સમયે રાહત અને બચાવની કામગીરીમાં પણ અગ્રેસર રહે છે. મોરબી હોનારત, સુનામી, તથા તાજેતરમાં ઓરિસ્સા ખાતે આવેલા હુદુદ વાવાઝોડા સમયે તો રેડિયો સ્ટેશનોએ જાનમાલને નુકશાન ન થાય અને લોકો સલામતી વિશે જાગૃત બને તે માટે સતત સુચનાઓ પ્રસારિત કરી ઉત્કૃષ્ટ કામગીરી બજાવી હતી. દરિયાખેડૂઓને પણ દરિયો ખેડવા જાય ત્યારે સાથે રેડિયો સાથે ફરજિયાત રાખવા સુચિત કરાયા છે. જેના વડે હવામાનની જાણકારી તેઓ સુધી પહોંચાડી શકાય અને સલામતી તથા સાવચેતીના પગલા સમયસર લઇ શકાય. આમ રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશન એ લોકસંગીત લોકશિક્ષણ અને લોકજાગૃતિનો ત્રિવેણી સંગમ બની રહયો છે.
હાલ રેડિયો એ મનોરંજન ઉપરાંત કૃષિ, આરોગ્ય અને વિકાસલક્ષી યોજનાઓ સાથે અનેકવિધ માર્ગદર્શક કાર્યક્રમોનું પ્રસારણ કરે છે. વિવિધભારતી પ્રસારણ સેવાની લોકપ્રિયતા આજે પણ તેના બેસુમાર ચાહક વર્ગથી મૂલવી શકાય છે. વિવિધ માધ્યમોની હરિફાઇમાં રેડિયોના મહત્વને ધ્યાને લઇને હાલના પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્રભાઇ મોદી પણ પોતાની રજૂઆત, સુચનો અને વિચારો લોકો સમક્ષ ‘મન કી બાત’ કાર્યક્રમ દ્વારા રેડિયો માધ્યમ વડે સીધા સંવાદથી વ્યકત કરે છે, જે રેડિયો માધ્યમની જન-જન સુધીની લોકપ્રિયતાની શાખ પુરે છે.
રાજકોટ આકાશવાણીનું અણમોલ રતન : લોકગાયક હેમુ ગઢવી
લોકગાયક હેમુ ગઢવી એટલે આકાશવાણી કેન્દ્ર રાજકોટનું અણમોલ રતન… તેમના વગર આકાશવાણી, રાજકોટની કલ્પના અધુરી છે. હેમુ ગઢવીનો જન્મ ૪-૯-૧૯૨૯માં સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના સાયલા તાલુકાના ઢાંકણીયા ગામે શ્રી નાનભાઇ ગઢવીના ઘરે થયેલો. કળાયેલ મોરના ગહેંકતા અવાજ સમ ઘેઘુર અવાજના માલિક શ્રી હેમુ ગઢવીએ ૧૯૫૫માં સ્થપાયેલા રાજકોટ રેડિયો સ્ટેશનમાં ૧૯૫૬થી જોડાઇને ૧૯૬૫ સુધીના ટુંકા ગાળામાં લોકસાહિત્યના મરમીઓને દુહા, છંદ, લોકગીતો સાહિત્ય અને કથાગીતોના અમુલ્ય ખજાનાથી સમૃધ્ધ કરી દીધું. શ્રી હેમુ ગઢવીએ હિન્દી ફિલ્મોની જાણીતી સંગીત બેલડી કલ્યાણજી-આણંદજીના સંગીત નિર્દેશનમાં ‘કસૂબીનો રંગ’ ફિલ્મમાં પ્લેબેક સીંગર તરીકે પોતાનો અમર કંઠ આપ્યો હતો. રાષ્ટ્રીય શાયર ઝવેરચંદ મેઘાણીની અનેક રચનાઓને કંઠ આપીને તેઓ તેમના અવાજ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયા હતા.
હેમુ ગઢવીના સમયને જૂના સમયના રેડિયો ચાહકો આકાશવાણી, રાજકોટના સુવર્ણયુગ તરીકે ઓળખાવે છે. હેમુભાઇ હંમેશ અમર રહેશે.
એક સમયે એવી માન્યતા હતી કે રેડિયો સ્ટેશન પરથી ફિલ્મના ગીતોનું પ્રસારણ થવું ના જોઇએ એ કારણે રેડિયો સિલોન ભારતમાં લોકપ્રિય થયો. છેક કોલંબોમાં આવેલું સિલોનનું રેડિયો મથક દર બુધવારે રાત્રે ૮ વાગે બિનાકા ગીતમાલા પ્રસારિત કરતું. અમીન સયાની એક આગવા અંદાજમાં આ કાર્યક્રમનું સંચાલન કરતા અમીન સયાનીના અવાજ દેશભરમાં જાણીતો હતો. અમીન સયાનીનો પૂર્વજો મૂળ ગુજરાત- કચ્છના હતા. વર્ષો સુધી તેમના અવાજે હિંદુસ્તાનના કરોડો શ્રોતાઓના દિલ પર રાજ કર્યું.
રેડિયો સિલોનની લોકપ્રિયતા જોઇ ભારત સરકારે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોની એક વધુ શાખા ‘વિવિધ ભારતી’ શરૂ કર્યું જે રેડિયો સિલોનની લોકપ્રિયતાને પણ આંબી ગયું. આજે પણ રેડિયોની પ્રાઇવેટ એફ.એમ. ચેનલો કરતાં વિવિધ ભારતી સાંભળવું હૃદયગંમ લાગે છે.
એ સિવાય દિલ્હી ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો પર જે એક નામ- અવાજ દેશભરમાં ગુંજતા રહ્યા. તેમાંનું એક નામ છે દેવકી નંદન પાંડે. એ વખતે મોટા ભાગે રેડિયો સમાચારની શરૂઆત આ વાકયથી થતી હતી : ‘નમસ્કાર, યે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો’ હૈ. અબ આપ દેવકી નંદન પાંડે સે સમાચાર સુનિયે. દેવકી નંદન પાંડેને પણ ‘પદ્મ શ્રી’ સન્માન મળ્યું. પાંડેજી તેમના શુદ્ધ ઉચ્ચારણો માટે જાણીતા હતા. પ્રસંગ અનુસાર તેમના અવાજમાં આરોહ- અવરોહ જોવા મળતો. દા.ત. કોઇ શોકના સમાચાર વાંચતી વખતે તેઓ ઉદાસ અને ગંભીર સ્વરે સમાચાર રજૂ કરતા. આનંદના સમાચાર વાંચતી વખતે તેઓ શ્રોતાઓમાં જોશ ભરી દેતા. તેઓ અલ્મોડાના વતની હતા અને તેમના પહાડી અવાજ માટે જાણીતા હતા. તેઓ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૮માં ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો માટે પસંદગી પામ્યા હતા.
બહુ ઓછા લોકોને એ વાતની ખબર છે કે ફિલ્મ જગતમાં આવતાં પહેલાં એક્ટર સુનીલ દત્તે પણ રેડિયો સિલોન માટે પોતાની સેવાઓ આપી હતી.
હવે પરિવર્તન આવ્યું છે.
શહેરી જિંદગીમાંથી અસલી રેડિયો ગાયબ થઇ ગયો છે. હવે યુવા પેઢી એફ.એમ. વધુ સાંભળે છે. આ રેડિયોનો નવો અવતાર છે. અલબત્ત, શહેરના લોકો ભલે રેડિયોને ભૂલી ગયા હોય પરંતુ દૂર દૂરનાં ગામડાંઓમાં, પહાડી વિસ્તારોમાં તથા દ્વીપોમાં આજે પણ લોકો રેડિયોને સાંભળે છે. ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ રેડિયો પર ‘મન કી બાત’ દ્વારા રેડિયોને ફરી- પુનર્જીવીત કર્યો છે.
એક સમયે રેડિયો આખાયે ભારત ઉપખંડનો આત્મા હતો. સુગમ સંગીત, સીતાર વાદન, સમાચારો, ગ્રામજનો માટેના કાર્યક્રમો, ભજનો દ્વારા રેડિયો ઘરઘરમાં ગુંજતો હતો. સાંજના ૭ વાગ્યાના સમાચારના કાર્યક્રમ પ્રાઇમ ટાઇમ ગણાતો. એ જમાનામાં બધાના ઘરમાં રેડિયો નહોતો તેથી લોકો કોઇના ઘેર, કોઇ પાનબીડીની દુકાને કે ચાની હોટલે જઇ રેડિયો સાંભળતા.
ભારતના ભાગલા થતાં તા. ૧૩ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ની અડધી રાતે પાકિસ્તાન રેડિયો અસ્તિત્વમાં આવ્યો. ટેલિવિઝન આવ્યા પહેલાં ભારત વિરુદ્ધ ઝેર ઓંકવા માટે કુખ્યાત રેડિયો પાકિસ્તાન આજકાલ સંકટમાં છે. આમ તો તા. ૧૪ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ એટલે કે તા. ૧૩મીના રાતના ૧૨ વાગ્યાથી રેડિયો પાકિસ્તાન ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોથી અલગ થયું. એ વખતે લાહોર તેનું પ્રસારિત કેન્દ્ર હતું. નવા રેડિયો પાકિસ્તાનમાં ૩૪ ભાષાઓમાં પ્રસારણની સુવિધા હતી જેમાં ગુજરાતી પણ એક હતી.
અતીતમાં નજર નાંખીએ તો ૧૯૨૬માં બ્રિટિશ શાસન વખતે અવિભાજિત ભારતમાં રેડિયો પ્રસારણનો આરંભ થયો હતો. તે વખતે એક પ્રાઇવેટ કંપની ‘ઇન્ડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપની લિમિટેડ’ને બે રેડિયો સ્ટેશન સ્થાપવાની મંજૂરી મળી હતી, એક મુંબઇ અને બીજી કલકત્તામાં. પરંતુ આ કંપની ૧૯૩૦ સુધી જ ચાલી શકી. તા. ૮ જૂન ૧૯૩૬ના રોજ ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો અસ્તિત્વમાં આવ્યો એ પછી વર્ષો સુધી રેડિયો ખરીદનારે લાઇસન્સ લેવું પડતું. હવે લાઇસન્સ લેવું પડતું નથી.
રેડિયોનો ઇતિહાસ રોચક છે:
વર્ષોનો રોચક ઈતિહાસ છે રેડિયો પ્રસારણનો વિવિધ લોકોએ રેડિયો પ્રસારણના પ્રયોગ શરૂ કર્યા ત્યાં સુધી રેડિયોનો પ્રયોગ ફક્ત નૌકાદળ સૈન્ય સુધી જ સીમિત હતો. વર્ષ 1917માં પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધની શરૂઆત બાદ બિન સૈન્ય માટે રેડિયોનો ઉપયોગ પ્રતિબંધિત કરવામાં આવ્યો હતો.
સેટેલાઇટ રેડિયો, સામુદાયિક રેડિયો, બ્રોડબેન્ડ રેડિયો, કેમ્પસ રેડિયો, એફ.એમ. રેડિયો, એએમ રેડિયોના રૂપે આજે રેડિયો આપણને મનોરંજન, શિક્ષણ અને માહિતી આપતું સરળ અને સુલભ માધ્યમ બની ગયું છે, ત્યારે આવો, આ રેડિયો દિવસે તેના રોચક ઇતિહાસ પર એક નજર ફેરવીએ….
રેડિયો અને તેની અત્યાર સુધીની સફર પર થોડીવાર આંખો બંધ કરીને વિચારો… “મૈં અમીન સાયાની…. ફિર મુખાતિબ હૂઁ આપસે….થી લઈને “ગુડ મોર્નિંગ ઇન્ડિયા… કહેતા આજના યુવાન રેડિયો જોકી, ગીતમાલાનો એ કાર્યક્રમ, ગીતો સાંભળવા માટે પત્ર લખી ફરમાઈશ કરતા ઝુમરીતલૈયા અને રાજનંદ ગામના લોકો, હાથમાં મોટું રિસીવર/ રેડિયો લઈને ફરતા ગામડાના લોકો અને મોબાઈલમાં એફ.એમ. રેડિયો સાંભળતા આજના લોકો સુધીનો એક આખો સમય તમને યાદ આવી જશે !
રેડિયોની સાચી માહિતી, તેના રોચક અને રોમાંચકારી કિસ્સા સાંભળવા હોય તો ઘરના સૌથી મોટી ઉંમરના વડીલ પાસે જવું પડે. તે વખતે રેડિયો સાંભળવાનો એક રોમાંચ હતો. હિન્દી ગીતો અને ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રી સાંભળવા લોકો ટોળે વળતા. રેડિયો શરૂઆતમાં ધનિકોનું પ્રતીક હતું, પણ સમય જતાં રેડિયો સામાન્ય જનતાનું મનોરંજનનું માધ્યમ બન્યું. લોકો મન ભરીને રેડિયો સાંભળતા. વર્ષ ૧૯૪૦થી ૧૯૭૦માં જે જૂનાં ગીતો રેડિયો પર પ્રસારિત થયાં તે બધાં આજે અમર ગીતોની યાદીમાં આવે છે. ૬૦થી ૭૦ના દાયકામાં ‘બિનાકા ગીતમાલા’ કાર્યક્રમ રેડિયો પર ખૂબ લોકપ્રિય થયો. આ કાર્યક્રમને સાંભળવા દર બુધવારની રાત્રે આઠ વાગે જ્યાં જ્યાં રેડિયો હોય ત્યાં, પાનની દુકાને, હોટલ પર, ચોકમાં રીતસર ભીડ ભેગી થઈ જતી. જે દુકાન કે હોટલમાં રેડિયો હોય ત્યાં ખૂબ ભીડ રહેતી જેનો ફાયદો તેના માલિકને થતો. આ કાર્યક્રમના સંચાલક હતા અમીન સયાની…તેમણે રેડિયો સંચાલનની એક નવી શૈલી આપી જે આજે પણ ખૂબ પ્રચલિત છે.
વર્ષ ૨૦૧૨થી ૧૩ ફેબ્રુઆરીના રોજ વિશ્ર્વ રેડિયો દિવસ દર વર્ષે મનાવાય છે. શિક્ષણના પ્રચાર, અભિવ્યક્તિની સ્વાતંત્રતા, સાર્વજનિક ચર્ચા અને અન્ય સમાજ ઉપયોગી કાર્યોમાં રેડિયોની ભૂમિકા અદ્ભુત રહી છે. જેને લોકો સમક્ષ લઈ જવા સંયુક્ત રાષ્ટ્ર શૈક્ષણિક, વૈજ્ઞાનિક અને સાંસ્કૃતિક સંગઠને પહેલી વાર ૧૩ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૨ના રોજ વિશ્ર્વ રેડિયો દિવસ ઊજવ્યો. અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે ૧૩ ફેબ્રુઆરી એટલે ‘સંયુક્ત રાષ્ટ્ર રેડિયો’ની જન્મતારીખ. આ દિવસે જ વર્ષ ૧૯૪૬માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર રેડિયોની શઆત થઈ હતી. માટે આ દિવસની ખાસ પસંદગી સંયુક્ત રાષ્ટ્ર દ્વારા કરવામાં આવી છે.
‘રેડિયો’નો રોચક ઇતિહાસ
૨૪ ડિસેમ્બર ૧૯૦૬ની એક સુંવાળી સાંજે કેનેડાના વિજ્ઞાની રેગિનાલ્ડ હેસેન્ડેને જ્યારે પોતાનું વાયોલિન વગાડ્યું ત્યારે એટલાન્ટિક મહાસાગરમાં તરતાં તમામ જહાજોના રેડિયો ઓપરેટરોએ વાયોલિનના સૂર પોતાના રેડિયો સેટ પર સાંભળ્યા…. દુનિયામાં રેડિયો પ્રસારણની આ શઆત મનાય છે. ત્યાર બાદ રેગિનાલ્ડે એક ગીત પણ ગાયું હતું.
જો કે આ પહેલાં, વર્ષ ૧૯૦૦માં ગુલ્યેલ્મો માર્કોનીએ રેડિયો સંદેશ મોકલવામાં સફળતા મેળવી લીધી હતી. તેણે સૌપ્રથમ એક વ્યક્તિગત રેડિયો સંદેશ ઇંગ્લૅન્ડથી અમેરિકા મોકલવામાં સફળતા મેળવી. કોઈ પણ તાર વગર (વાયરલેસ) ખૂબ લાંબા અંતરે સંદેશો મોકલવાની શઆત માર્કોનીએ કરી હતી. પણ એક કરતાં વધારે વ્યક્તિઓ સુધી સંદેશ મોકલવાની શઆત તો ૧૯૦૬માં રેગિનાલ્ડે જ કરી હતી. માર્કોની અને રેગિનાલ્ડના આ સફળ પ્રયોગ પછી રેડિયો પ્રસારણના ક્રાંતિકારી પ્રયોગો શ થઈ ગયા. શઆતમાં રેડિયોનો પ્રયોગ માત્ર નૌસેના પૂરતો જ સીમિત હતો. ઉલ્લેખનીય છે કે વર્ષ ૧૯૧૧ સુધી સૈનિક સિવાય કોઈ પણ સામાન્ય વ્યક્તિ રેડિયો રાખી શકતો ન હતો. સામાન્ય વ્યક્તિ રેડિયોનો કોઈ પ્રયોગ પણ કરી શકતો ન હતો. તેના પર એક રીતે પ્રતિબંધ મુકાયો હતો.
જ્યારે રેડિયો રાખવા લાઇસન્સ લેવું પડતું
એક સમય હતો જ્યારે ઘરની ઘડિયાળ પણ રેડિયોના સમય પ્રમાણે મેળવવામાં આવતી હતી. લગભગ ખૂબ ઓછા લોકોને ખબર હશે કે જૂના જમાનામાં સાયકલ ચલાવવા પણ લાઇસન્સ મેળવવું પડતું હતું તેમ રેડિયો રાખવા પણ લાયસન્સ મેળવવું પડતું હતું. લાયસન્સ પે પાસબૂક જેવી એક પુસ્તિકા અપાતી, જેના માટે અમુક પિયા પણ ભરવા પડતા જે ખાસ પ્રકારની ડાક ટિકિટ પે ભરવા પડતા. જે ટિકિટો પર રેડિયો ‘લાયસન્સ ફિસ’ લખેલું રહેતું (જુઓ ફોટો…) આ ટિકિટ પર ૧૯૬૦થી લઈને ૧૯૮૦નું વર્ષ લખેલું છે. આ ૧ પિયાથી લઈને ૫૦ પિયા સુધીની ટિકિટ છે. આ ટિકિટ અને લાઇસન્સ પરથી પણ રેડિયોની તે સમયની દિવાનગી સમજી શકાય તેમ છે.
દુનિયાનું પહેલું રેડિયો સ્ટેશન
૧૯૧૮માં લી ધી ફોરેસ્ટે ન્યૂયોર્કના હાઈબ્રિજ વિસ્તારમાં દુનિયાનું પહેલું રેડિયો સ્ટેશન સ્થાપ્યું. પણ રેડિયો અને તેના પ્રયોગ પર પ્રતિબંધ હોવાથી પોલીસે તરત જ રેડિયો સ્ટેશનને બંધ કરાવી દીધું. પરંતુ તેના એક વર્ષ પછી જ એટલે કે ૧૯૧૯માં લી ધી ફોરેસ્ટે સાનફ્રાન્સિસ્કોમાં એક બીજું સ્ટેશન ખોલી દીધું, જે છૂપી રીતે ચાલુ રહ્યું. આ દરમિયાન નવેમ્બર ૧૯૨૦માં નૌસેનાના રેડિયો વિભાગના નિવૃત્ત ફ્રેક કૉનાર્ડે રેડિયો સ્ટેશન શ કરવાની પરવાનગી મળી. રેડિયો સ્ટેશન શ કરવાની મંજૂરી મળી હોય તેવો આ દુનિયાનો પહેલો વ્યક્તિ હતો. પછી થોડાંક જ વર્ષોમાં દુનિયાભરમાં સેંકડો રેડિયો સ્ટેશન ખૂલી ગયાં. બ્રિટનમાં ‘બીબીસી રેડિયો’ અને અમેરિકાના ‘સીબીએસ’ અને ‘એનબીસી’ જેવાં રેડિયો સ્ટેશનની શઆત પણ આ જ સમયગાળામાં થઈ.
ભારતમાં રેડિયોનું આગમન
વર્ષ ૧૯૨૭ સુધીમાં તો ભારતમાં અનેક રેડિયો સ્ટેશનો ખૂલી ગયાં હતાં, પણ ભારતમાં રેડિયોની શઆતને યાદ કરીએ તો વર્ષ ૧૯૨૩ને યાદ કરવું પડે. જૂન ૧૯૨૩માં ભારતમાં ‘રેડિયો ક્લબ ઓફ બોમ્બે’ નામનું પહેલું અને ખાનગી રેડિયો પ્રસાર શ થયું. તેના પાંચ જ મહિના બાદ નવેમ્બર ૧૯૨૩માં ‘કલકત્તા રેડિયો ક્લબ’ની સ્થાપના થઈ. આ પણ એક ખાનગી રેડિયો ક્લબ હતું. ૨૩ જુલાઈ ૧૯૨૭ના રોજ ઇન્ડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ કંપનીની શઆત થઈ જે ત્રણ વર્ષ બાદ ‘ઇન્ડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ સેવા’માં પાંતરિત થઈ. ઑગસ્ટ ૧૯૩૫માં લિયોનેલ ફીલ્ડેનને ભારતના પ્રથમ પ્રસારણ નિયંત્રક બનાવવામાં આવ્યા. મહત્ત્વની વાત એ છે કે ૧૯૩૫ પછી આકાશવાણીની એન્ટ્રી થઈ. સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૫ના રોજ મૈસૂરમાં શ્રી એમ.બી. ગોપાલાસ્વામીએ “આકાશવાણી નામનું ખાનગી રેડિયો સ્ટેશન શ કર્યંુ હતું. જો કે તેના એક જ વર્ષ પછી ૮ જૂન ૧૯૩૬ના રોજ બધા જ સરકારી, ખાનગી પ્રસારકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું અને “ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોની સ્થાપના કરવામાં આવી. સ્વતંત્રતા પછી ૧૯૫૬માં ‘ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો’નું નામ બદલીને “આકાશવાણી રાખવામાં આવ્યું અને તે એક રાષ્ટ્રીય પ્રસારણ માધ્યમના પે બહાર આવ્યું.
ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોનું એકચક્રીય રાજ તે વખતે હતું. ભલભલા ઉસ્તાદો-પંડિતો ગાવા-વગાડવા રેડિયો પર આવવા લાગ્યા. રેડિયો નાટકો, કવિ સંમેલન, વાર્તાલક્ષી જુદા જુદા વિષયો પરના ફીયર, લોકગીતો, ગ્રામ્યલક્ષી કાર્યક્રમો, હવામાન સમાચાર જેવા ઘણા વૈવિધ્યપૂર્ણ કાર્યક્રમો ઓલ ઇન્ડિયા પર પ્રસારિત થવા લાગ્યા. જૂનાં ફિલ્મી ગીતો અને ક્રિકેટની કોમેન્ટરી સાંભળવા લોકોનો જુસ્સો અને ઉત્સાહ વધવા લાગ્યો. રેડિયોની ઓળખ ક્રિકેટ કોમેન્ટરી અને જૂનાં ગીતોથી થવા લાગી. લોકોના મનોરંજન વગરના જીવનમાં રેડિયો મનોરંજનનું માધ્યમ બની ગયો. પણ તે સમયે તત્કાલીન માહિતી પ્રસારણ શ્રી બી.સી. કેસકરે એક અનોખો આદેશ આપ્યો અને ફિલ્મી સંગીતને છીછરું ગણાવી રાષ્ટ્રીય સેવા પરથી તેને પ્રસારિત ન કરવાનો આદેશ ફરમાવ્યો.
આવા સમયે આ આદેશનો ફાયદો પાડોશી દેશ સિલોને (શ્રીલંકા)એ લીધો. રેડિયો સિલોનની ભારતમાં એન્ટ્રી થઈ તેનો અત્યંત લોકપ્રિય કાર્યક્રમ ‘બિનાકા ગીતમાલા’થી અમીન સયાની તેના બ્રાન્ડ બની ગયા. મેં અમીન સયાની… ફિર મુખાતિબ હૂં આપ સે… રેડિયો પર અમીન સયાનીનાં આ વાક્યો ખૂબ પ્રચલિત થયાં હતાં. તેઓ રેડિયો સિલોનના પર્યાય બની ગયા હતા. જો કે તેમની સાથે રેડિયોમાં કામ કરનારા વિજ્યાલક્ષ્મી ડીસેરમ, મનોહર મહાજન, ગોપાલ શર્મા પણ સ્ટાર બની ગયા. તેમનો અવાજ જ તેમની ઓળખ બની ગઈ. લોકો તેમને તેમના અવાજથી ઓળખવા લાગ્યા. પોતાના સ્ટારડમને યાદ કરતાં રેડિયો સીલોનના સંચાલક મનોહર મહાજન કહે છે કે એરપોર્ટ પર અમારી તપાસ થતી ન હતી. લોકોને ખબર પડતી કે અમે આ રેલમાં છીએ તો લોકો સ્ટેશને મળવા આવતા. દરેક સ્ટેશને ટ્રેન રોકવામાં આવતી અને એ પણ લોકો અમને મળી શકે તે માટે…
મહત્ત્વની વાત એ હતી કે ફિલ્મી ગીતોના પ્રતિબંધના કારણે આપણા દેશમાં આકાશવાણીની જગ્યાએ રેડિયો સીલોનની પ્રસિદ્ધિ વધતી ગઈ. આથી રેડિયો સીલોનને ટક્કર આપવા જ ભારતમાં ‘વિવિધ ભારતી’ની શઆત થઈ પણ ત્યાં સુધી ઘણું મોડું થઈ ગયું હતું. ૧૯૫૯માં ભારતમાં ટેલિવિઝનની એન્ટ્રી થઈ. રેડિયો સાંભળવા દૂર દૂર સુધી ચાલીને એક જગ્યાએ ભેગા થતા શ્રોતાઓ બદલાવા લાગ્યા, ધીરે ધીરે રેડિયોનો એ સુવર્ણયુગ આથમતો ગયો. પણ આજે ફરી એ યુગ આવી ગયો છે. કોમ્યુનિટી રેડિયો અને સ્થાનિક એફ.એમ. રેડિયોએ ફરી તેનો સુવર્ણકાળ પાછો અપાવ્યો છે. હા, તેને સાંભળનારી આખી પેઢી જર બદલાઈ ગઈ છે. આ કાળમાં રેડિયોએ ભારતની ત્રણ-ચાર પેઢી બદલાતી જોઈ છે. મોટા મોટા રેડિયો રીસિવર ખભે લઈને ફરતા લોકો, કે ગાયો ચરાવતો ગોવાળિયો રેડિયો પર કોમેન્ટરી સાંભળતો હોય એવા જૂના ફોટા જોઈ આજે આપણને રેડિયોના એ દિવસો યાદ આવી જાય પણ આજે તે રેડિયોનું સ્થાન મોબાઈલે લઈ લીધું છે. એક નાનકડી મોબાઈલ એપ્લિકેશન હવે તમારા મોબાઈલમાં ઈનસ્ટોલ કરી દો અને આકાશવાણી, વિવિધ ભારતીથી લઈ અનેક સ્થાનિક રેડિયો સાંભળવાનો લ્હાવો હવે લઈ શકાય છે.
ભારતનાં શહેર જે રેડિયોપ્રેમીઓના કારણે પ્રસિદ્ધ થયાં
ઝુમરીતલૈયા શહેરનું નામ યાદ છે ? રાજનંદ ગામનું નામ યાદ છે ? આ એવા શહેર-ગામના નામ છે જેનો દરરોજ રેડિયો પર ઉલ્લેખ થતો. રાજનંદ ગામ, ભાટાપાર, ધમતરી, રાયબરેલી, ભોપાલ, જબલપુર જેવાં અનેક શહેરો તો તેના રેડિયો શ્રોતાગણના કારણે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયાં હતાં. આમાં સૌથી આગળ હતું ઝુમરીતલૈયા… આ શહેર આકાશવાણીનું પર્યાય બની ગયું હતુ. અહીંના શ્રોતાગણો તો રેડિયોના દરેક કાર્યક્રમમાં પોતાનું નામ નોંધાવતા અને પત્ર લખી ફરમાઈશ કરતા. વિવિધ ભારતીના અનેક કાર્યક્રમો માટે ખૂબ મોટી સંખ્યામાં ઝુમરીતલૈયાથી પત્રો આવતા. ઉલ્લેખનીય છે કે આ શહેરના શ્રોતાગણોમાં તે સમયે રીતસરની સ્પર્ધા થતી. કોણ સૌથી વધુ પોતાનું નામ રેડિયો કાર્યક્રમમાં બોલાવી શકે ? શ્રોતા રામેશ્ર્વર બર્ણવાલ અને નંદલાલ સિંહા તો એવા શ્રોતા હતા જે દરરોજ કોઈ ને કોઈ રેડિયો કાર્યક્રમમાં પોતાનું નામ બોલાવવામાં સફળ રહેતા.
‘રેડિયો’માં આવેલુ એક આખું પરિવર્તન આપણી પેઢીઓએ જોયું છે. મનોરંજન, શિક્ષણ અને માહિતી આપતું સૌથી સુલભ માધ્યમ હાલ ‘રેડિયો’ છે. યુનેસ્કોએ તો જાહેરાત કરી છે કે વિશ્ર્વના ૯૫ ટકા લોકો સુધી પહોંચવાની શક્તિ રેડિયો પાસે છે. દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણામાં બેસીને આજે રેડિયો સાંભળી શકાય છે. મહત્ત્વની વાત એ છે જેને વાંચતા-લખતાં નથી આવડતું એવા લોકો પણ રેડિયો સાંભળીને દેશ-દુનિયાની મહત્ત્વપૂર્ણ ગતિવિધિઓ જાણી શકે છે. આપત્તિની વેળાએ રેડિયો જ અનેકવાર સંકટમોચન બનીને આગળ આવ્યો છે. મહત્ત્વની વાત એ છે કે ટેલિવિઝન અને ઈન્ટરનેટના આ ડિજિટલ યુગમાં પણ રેડિયોની પ્રાસંગિકતા જરા પણ ઓછી થઈ નથી. આજ કાલ તો ખાનગી કંપનીઓએ પણ રેડિયો મીર્ચિ, બીગ એફએમ, રેડિયો સિટી જેવાં રેડિયો સ્ટેશનો શરૂ કર્યાં છે.
યહ નેશનલ કોંગ્રેસ રેડિયો હૈ….
વર્ષ ૧૯૩૯…એટલે બીજા વિશ્ર્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં ભારતમાં અનેક રેડિયો સ્ટેશનનાં લાઇસન્સ અંગ્રેજોએ રદ કરી દીધાં. રેડિયો સ્ટેશનના માલિકોને આદેશ આપવામાં આવ્યો કે તેઓ રેડિયો સ્ટેશનના ટ્રાંસમીટરો સરકાર પાસે જમા કરાવી દે. તે સમયે રેડિયો એન્જિનિયર નરીમન પ્રિંટર પણ પોતાનું એક રેડિયો સ્ટેશન ચલાવતા. સરકારનો આદેશ સાંભળી તેમણે પોતાનું ટ્રાન્સમીટર છૂટું કરી તેના જુદા જુદા ભાગ પાડી તેને અલગ અલગ જગ્યાએ છુપાવી દીધું. આ બધાની વચ્ચે ૧૯૪૨માં ગાંધીજીએ અંગ્રેજો, ભારત છોડો…નું આંદોલન ચલાવ્યું. અનેક નેતાઓની ધરપકડ થઈ. બધા પ્રમુખ નેતાઓને જેલમાં પૂરી દેવાયા. આવા સમયે નરીમન પ્રિન્ટરે પોતાના ટ્રાંસમીટરના જુદા પાડેલા ભાગ ભેગા કર્યા અને ફરી રેડિયો પ્રસારણ શરૂ કર્યુ. આ પ્રસારણમાં ઉદ્ઘોષક ઉષા મહેતાના પહેલા શબ્દો હતા, ૪૧.૭૮ મીટર પર એક અંજાન જગહ સે યહ નેશનલ કોંગ્રેસ રેડિયો હૈ…. ત્યાર પછી આ જ રેડિયો દ્વારા ગાંધીજીનો સંદેશો અને મેરઠમાં ૩૦૦ સૈનિકોના મૃત્યુની ખબર, અંગ્રેજોના મહિલાઓ સાથેનો દુરાચારનું પ્રસારણ કરવામાં આવ્યું, જે સેન્સરના કારણે અખબારોમાં પ્રકાશન થતું ન હતું. અંગ્રેજોની નજરથી ટ્રાન્સમીટરને બચાવવા તેને માત્ર ત્રણ મહિનામાં સાતથી આઠવાર અલગ અલગ સ્થાન પર લઈ જવાયું. ૧૨ નવેમ્બર ૧૯૪૨ના રોજ નરીમન પ્રિન્ટરે અને ઉષા મહેતાની ધરપકડ થઈ. અને નેશનલ કોંગ્રેસ રેડિયોની વાત પૂર્ણ થઈ ગઈ.
તુમ મુઝે ખૂન દો…
તુમ મુઝે ખૂન દો, મેં તુમ્હે આઝાદી દૂંગા… સુભાષચંદ્ર બોઝનું આ વાક્ય તમને યાદ જ હશે પણ આ વાક્યનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ તેમણે રેડિયો પર કર્યો હતો. નવેમ્બર ૧૯૪૧ના રોજ નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝે ‘રેડિયો જર્મની’ દ્વારા ભારતવાસીઓને એક સંદેશો પાઠવ્યો જે ઐતિહાસિક સંદેશ બની રહ્યો. આ રેડિયો જર્મની પરથી જ નેતાજીએ ભારતવાસીઓને કહ્યું હતું કે તુમ મુઝે ખૂન દો, મૈં તુમ્હે આઝાદી દૂંગા…. ત્યાર પછી ૧૯૪૨માં આઝાદ હિંદ રેડિયોની સ્થાપના થઈ જે પહેલાં જર્મનીથી પછી સિંગાપુરથી અને પછી રંગૂનથી ભારતીયો માટે સમાચાર પ્રસારિત થતા હતા.
સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘનો રીપોર્ટ કહે છે કે રેડિયોની પહોંચ દુનિયાના ૯૫ ટકા લોકો સુધીની છે. આ પરથી રેડિયોનું મહત્ત્વ સમજી શકાય છે.
જૂન 1943 માં, સુભાષચંદ્ર બોઝે ટોક્યો રેડિયોથી જાહેરાત કરી કે બ્રિટિશરોએ પોતાનું સામ્રાજ્ય છોડી દેવાની અપેક્ષા રાખવી તે નિરર્થક છે. આપણે ભારતની અંદર અને બહારની આઝાદી માટે લડવું પડશે. આશ્ચર્યમાં, રાસબિહારી બોઝે 4 જુલાઈ 1943 ના રોજ 46 વર્ષીય સુભાષને નેતૃત્વ સોંપ્યું. 5 જુલાઈ, 1943 ના રોજ સિંગાપોરના ટાઉનહોલની સામે, ‘સુપ્રીમ કમાન્ડર’ તરીકે, સૈન્યને સંબોધતા, “દિલ્હી ચાલો!” સૂત્ર આપ્યો અને જાપાની સૈન્યના સહયોગથી બ્રિટીશ અને કોમનવેલ્થ આર્મીએ બર્મા સાથે મળીને ઇમ્ફાલ અને કોહિમામાં ઉગ્ર મોરચો લીધો.
21 ઓક્ટોબર, 1943 માં, આઝાદ હિન્દ ફૌજના સર્વોચ્ચ કમાન્ડર તરીકે સુભાષ બોઝે સ્વતંત્ર ભારતની અસ્થાયી સરકારની રચના કરી, જેને જર્મની, જાપાન, ફિલિપાઇન્સ, કોરિયા, ચીન, ઇટાલી, માંચુકો અને આયર્લેન્ડ દ્વારા માન્યતા મળી.
રેડિયોનું રૂપ બદલાયું છે પણ તેનું મહત્ત્વ એટલું જ અંકબંધ રહ્યું છે. આ ડિઝિટલ યુગમાં અનેક પ્રતિસ્પર્ધા હોવા છતાં રેડિયો તેની લોકપ્રિયતા જાળવી શક્યો છે. હા, મોટી મોટી મચ્છરદાની જેવી જાળીવાળું એન્ટેના ધરાવતો રેડિયો આજે એક ચીપ પે નાનકડા મોબાઈલમાં જરૂર સમાઈ ગયો છે, પણ શ્રોતાઓને મનોરંજનનું, જાગૃતિ, શિક્ષણ આપવાનું તેનું કામ હજી પણ ચાલુ જ છે.
On Thursday's #WorldRadioDay, @UNESCO celebrates the ways in which radio promotes diversity, and allows voices to be represented and heard.
📻 https://t.co/XXRQ3ivTJn pic.twitter.com/YvPYM5QXwW
— United Nations (@UN) February 12, 2020
પાકિસ્તાનમાં રેડિયોનો ઇતિહાસ
આઝાદી બાદથી પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગની નોંધપાત્ર ભૂમિકા છે. વર્ષોથી તે વિકસ્યું છે અને પ્રેક્ષકોને મોહિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે.
“એફએમ રેડિયો સફરમાં લેવાય તેવું ફાસ્ટ ફૂડ હતું.”
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો સમૃદ્ધ ઇતિહાસ છે. 14 ઓગસ્ટ, 1947 ના રોજ દેશની આઝાદી બાદ, અદ્રશ્ય માધ્યમ તરીકે રેડિયો એક શક્તિશાળી માધ્યમ તરીકે વિકસ્યું છે.
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો વિશ્વભરના પાકિસ્તાની ડાયસ્પોરાની સાથે દેશના પ્રેક્ષકોને શિક્ષણ, માહિતી અને મનોરંજન આપવામાં અગ્રેસર રહ્યું છે.
આધુનિક સમયમાં, કેબલ અને સેટેલાઇટ ટેલિવિઝન, તેમજ નેટફ્લિક્સ જેવા સ્ટ્રીમિંગ નેટવર્ક, શહેરી વિસ્તારોમાં લોકપ્રિય માધ્યમો છે.
જો કે, મીડિયા લેન્ડસ્કેપ્સના અહેવાલ મુજબ, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રેડિયો એ એક લોકપ્રિય માધ્યમ છે જ્યાં પરવડે તેવી અને ટેલિવિઝનની સક્સેસનો મુદ્દો છે.
રિપોર્ટમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે રેડિયો માટેના પ્રેક્ષકો મોટે ભાગે એવા યુવાનો છે જેમની પાસે મોબાઇલ ફોનમાં એક્સેસ હોય છે, જેમાં પૂર્વ ઇન્સ્ટોલ કરેલ એફએમ રેડિયો સ્ટેશનો અને કાર ડ્રાઇવરો છે જે શ્રોતાઓના આધારમાં ફાળો આપે છે.
અમે પાકિસ્તાનમાં રેડિયો પ્રસારણના ઇતિહાસ અને વર્ષોથી સમાજ પરની તેની અસર પર ધ્યાન આપીએ છીએ:
પ્રથમ રેડિયો સ્ટેશન
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો ઇતિહાસ – આઈએ 1
“અસલમ-ઓ-અલાઇકુમ! પાકિસ્તાન બ્રોડકાસ્ટિંગ સેવા. હમ લાહોર સે બોલ રહે હૈ. તેરન ઔર ચૌડા ઓગસ્ટ સુન્ન સેન્ટાલીઝ કી દર્મિયાની રાત, બા Bajરા બાજે હૈ, તુલો-એ-સુભે આઝાદી! ”
(શુભેચ્છા પાકિસ્તાન બ્રોડકાસ્ટિંગ સર્વિસ, અમે લાહોરથી બોલતા હોઈએ છીએ, તેરમી અને ચૌદમીની વચ્ચેની રાત્રિ, વર્ષ સિત્તેર સાત. સાડા બાર વાગ્યે, આઝાદીની પરો. છે.)
પાકિસ્તાન બ્રોડકાસ્ટિંગ સર્વિસ (જે હવે રેડિયો પાકિસ્તાન તરીકે જાણીતું છે), પાકિસ્તાનના પ્રથમ રેડિયો સ્ટેશન, બ્રિટિશ ભારતથી સ્વતંત્ર થયા બાદ, આ જાહેરાત કરી હતી.
સંબંધિત વાંચન
કમલેશ પુરોહિત હવે બીબીસી રેડિયો માટે સહાયક સંપાદક છે
શ્રીલંકાની વુમન રેડિયો પર ગર્લફ્રેન્ડને પ્રપોઝ કરે છે
બીબીસી ટેલિવિઝન અને રેડિયો દ્વારા ભારતનું સેલિબ્રેશન
બીજા દિવસે રેડિયો પાકિસ્તાન (આરપી) એ તેનું પ્રથમ સમાચાર બુલેટિન પ્રસારણ કર્યું. તે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોની સ્પિન ઓફ હતી.
પહેલાં સ્વતંત્રતા પાકિસ્તાનના, લાહોર, પેશાવર અને ઢાકામાં ત્રણ મુખ્ય સ્ટેશન હતા.
આઝાદી પછી સરકારે કરાચી, રાવલપિંડી, હૈદરાબાદ અને ક્વેટામાં સ્ટેશનો સ્થાપિત કર્યા.
બ્રોડકાસ્ટિંગ ન્યૂઝ બુલેટિન સિવાય, આરપીએ રેડિયો નાટકો અને સુવિધા કાર્યક્રમો પણ પ્રસારિત કર્યા.
તેમના પુસ્તકમાં રેડિયો પાકિસ્તાનનો હિસ્ટ્રી (2005), નિહાલ અહેમદે લખ્યું છે કે થીમ્સ “રાષ્ટ્ર નિર્માણ, ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, સ્વતંત્રતા સંગ્રામ અને સામાજિક મુદ્દાઓ પર કેન્દ્રિત છે.”
ત્યાં કાર્યક્રમો હતા, જેમાં સંગીત, રમતગમત અને શિક્ષણનો પણ સમાવેશ થતો હતો.
દેશમાં બીબીસી, વોઇસ ઓફ અમેરિકા (વીઓએ) અને રેડિયો સિલોન જેવા લોકપ્રિય રેડિયો સ્ટેશનની હાજરી હોવા છતાં, આરપીનું પ્રોગ્રામિંગ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટેશનોની બરાબર હતું.
નેટવર્ક વિશ્વભરના સુસ્થાપિત રેડિયો સ્ટેશનો માટે કડક સ્પર્ધાની ઓફર કરે છે.
પ્રતિષ્ઠિત સંગઠન તરીકે, રેડિયો પાકિસ્તાન ઉર્દૂ, પ્રાદેશિક આધારિત, અંગ્રેજી અને ચાઇનીઝ સહિત વિવિધ ભાષાઓમાં પ્રસારિત કરે છે, જે વિશ્વવ્યાપી પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચે છે.
રેડિયો પાકિસ્તાન સરકાર તરફી સ્ટેશન હોવા છતાં તેનું પાકિસ્તાની સમાજમાં મોટો ફાળો છે. રેડિયો પાકિસ્તાને પાકિસ્તાનમાં રેડિયોની લોકપ્રિયતાનો માર્ગ મોકળો કરવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી છે.
રેડિયો પાકિસ્તાનની પહોંચ દેશના એંસી ટકા છે.
શરૂઆતના દિવસોમાં
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો ઇતિહાસ – આઈએ 2
1990 ના દાયકા સુધી, રેડિયો પાકિસ્તાને પાકિસ્તાનમાં રેડિયો ક્ષેત્ર પર એકાધિકાર મેળવ્યો હતો.
ઈજારાશાહીએ રેડિયો પાકિસ્તાનને નીચલા ધોરણોને વળગી ન દીધું. તે જીવનના તમામ ક્ષેત્રના પ્રેક્ષકોને પહોંચાડાય તેવા ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળા પ્રોગ્રામિંગનું નિર્માણ કરે છે.
પાછળથી પાકિસ્તાન ટેલિવિઝન સાથે સંકળાયેલા ઘણા લોકપ્રિય કલાકારોએ તેમની કારકિર્દીની શરૂઆત રેડિયો પાકિસ્તાનથી કરી હતી.
લોકપ્રિય પાકિસ્તાની લેખક અશફાક અહેમદ તેના રેડિયો કાર્યક્રમ ‘તાલકીન શાહ’ માટે પ્રખ્યાત હતો, જે 1960 ના દાયકામાં લોકપ્રિય હતો.
લોકપ્રિય અભિનેતા કાઝી વાજિદે (અંતમાં) તેની કારકિર્દીની શરૂઆત રેડિયો પાકિસ્તાનથી કરી હતી.
સ્વર્ગીય સુપ્રસિદ્ધ ગાયકો નૂરજહાં, મસૂદ રાણા અને ઇનાયત હુસેન ભટ્ટીએ રેડિયો પાકિસ્તાન દ્વારા પણ લોકપ્રિયતા મેળવી.
1957 માં, રેડિયો પાકિસ્તાને પાછળથી મહેદી હસનને શરૂઆતમાં થુમરી ગાયક તરીકે શોધી કાઢ્યું, જે અર્ધ-શાસ્ત્રીય ભારતીય સંગીતની શૈલી છે.
ઉર્દૂ કવિતા પ્રત્યેનો જુસ્સો હોવાથી તેમણે ગઝલો સાથે પ્રયોગો શરૂ કર્યા અને અહીંથી જ ગઝલ ગાયક તરીકેની તેમની લોકપ્રિયતાનો આરંભ થયો.
ગાયક રેશ્મા તેને રેડિયો પાકિસ્તાન પર પણ માન્યતા મળી. એક નિર્માતાએ તેણીને શાહબાઝ કાલંદરના દરગાહ પર ગાતા જોયા પછી, રેશ્મા રેડિયો પાકિસ્તાનના સ્ટુડિયોમાં લાલા મેરીની નોંધ લેવા આવી.
રેડિયો પાકિસ્તાને શાસ્ત્રીય અને અર્ધ-શાસ્ત્રીય સંગીતને મોટા પાયે પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.
પ્રસારણ નેટવર્કમાં સંગીતની અન્ય શૈલીઓને પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. ‘આપકી ફરમાઈશ’ એક લોકપ્રિય શો હતો. જેમાં ફિલ્મી ગીતો વગાડ્યા હતા.
નામ તરીકે વગાડેલ યાસ્મિન તાહિર દ્વારા હોસ્ટ કરેલો પશ્ચિમી સંગીત વિનંતી શો, યુ.એસ. અને યુ.કે. જેવા દેશોની પશ્ચિમી ધૂન સૂચવે છે.
મુન્ની બાજી લોકપ્રિય રેડિયો શો ‘બચો કી દુનિયા’ ના હોસ્ટ હતા.
લાહોરના મોહની રોડનું નામ મોહની હમીદના નામ પર રાખવામાં આવ્યું છે, તે એક લોકપ્રિય ક્રિશ્ચિયન રેડિયો સ્ટાર છે, જે રેડિયો પાકિસ્તાન સાથે સંકળાયેલું છે.
પાકિસ્તાનની રાષ્ટ્રીય રમત, રેડિયોની પ્રગતિને કારણે લોકપ્રિય થઈ. પાયોનિયર ઉર્દૂ ટીકાકાર એસ.એમ. નકવીએ રમતને લોકપ્રિય બનાવવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.
રેડિયો પાકિસ્તાને પણ ઘણા આઇકોનિક ન્યૂઝકાસ્ટરોને મુક્ત કર્યા. શકીલ અહેમદ અને અનવર અહેમદ ઉર્દૂ ન્યૂઝકાસ્ટર હતા, જ્યારે અનિતા ગુલામ અલી અને એડવર્ડ કેરાપીયેટ અંગ્રેજીમાં સમાચાર વાંચ્યા.
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો પરની જાહેરાત 1961 માં શરૂ થઈ. તે એટલું લોકપ્રિય થયું કે જાહેરાતકારોએ સ્લોટ બુક કરાવવી પડ્યું અને પછીથી વધુ જાહેરાતનો સમય માંગ્યો.
રેડિયો પાકિસ્તાને પણ પૂર, ધરતીકંપ અને અન્ય કુદરતી આપત્તિઓ વિશે પ્રેક્ષકોને માહિતી આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.
રેડિયો પાકિસ્તાને ઘણા ટેલિવિઝન કલાકારો, યજમાનો અને પ્રસ્તુતકર્તાઓ માટે તાલીમ કેન્દ્ર તરીકે સેવા આપી હતી.
રેડિયોનો વિકાસ
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો ઇતિહાસ – આઈએ 3
રેડિયો પાકિસ્તાનનું વર્ચસ્વ હોવા છતાં, ટેલિવિઝનનો ક્રમશ. વધારો એક ખતરો હતો.
1990 ના દાયકામાં, જ્યારે એફએમ રેડિયો પાકિસ્તાનમાં પ્રવેશ્યું અને આ રીતે દેશમાં રેડિયોનો વિકાસ શરૂ થયો ત્યારે આ બદલાયું.
પાકિસ્તાનમાં ખાનગી એફએમ રેડિયો સ્ટેશન ઉભરાય તે પહેલાં, રેડિયો પાકિસ્તાને 1993 માં પ્રથમ એફએમ રેડિયો સેવા શરૂ કરી હતી- એફએમ ગોલ્ડ સેવા.
જો કે, કોઈ નિશાન બનાવવામાં નિષ્ફળ, સ્ટેશન ખૂબ જ ઝડપથી ગાયબ કૃત્ય કર્યું.
100 માં અસ્તિત્વમાં આવેલા રેડિયો એફએમ 1994 દેશના ખાનગી રેડિયો સ્ટેશનોના પ્રણેતા હતા. કરાચી, લાહોર અને ઇસ્લામાબાદમાં પાયા હોવાને કારણે તેનો યુવા અભિગમ હતો.
રેડિયો પાકિસ્તાન અને એફએમ 100 વચ્ચેની તુલનાનો ઉલ્લેખ કરતા, કાસિમ એ. મોઇની તેના લેખમાં કહે છે ડોન:
“જો રેડિયો પાકિસ્તાન એ પાંચ-કોર્સનું ઔપચારિક બેસવાનો ડિનર હોત; એફએમ રેડિયો સફરમાં લેવાય તેવું ફાસ્ટ ફૂડ હતું.
“તે આધુનિક યુગ માટે રેડિયો હતો.”
એફએમ 100 એ સંગીત પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું, કેમ કે યુવા આરજેએ રેડિયો પાકિસ્તાનના વધુ ઔપચારિક અભિગમની તુલનામાં અનૌપચારિક સ્વરમાં પ્રેક્ષકો સાથે વાતચીત કરી.
એફએમ 100 રેડિયો પાકિસ્તાનને કડક સ્પર્ધા આપી રહ્યું છે તેવું ધ્યાનમાં લેતા, પછીના એફએમ 101 શરૂ કર્યા.
યુવા રેડિયો જોકી રજૂ કરીને એફએમ 101 એફએમ 100 ની સમાન અભિગમ ધરાવે છે.
2002 માં વધુ રેડિયો સ્ટેશનો અમલમાં આવ્યા હતા જ્યારે પાકિસ્તાનના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જનરલ (નિવૃત્ત) પરવેઝ મુશર્રફે દેશના મીડિયા ક્ષેત્રને ઉદારીકરણ આપ્યું હતું અને ખાનગીકરણને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું.
2017 માં, પાકિસ્તાન ઇલેક્ટ્રોનિક મીડિયા રેગ્યુલેટરી ઓથોરિટી (પેમરા) મુજબ 45 વ્યાવસાયિક અને 45 વ્યાપારી સંસ્થાઓને રેડિયો સ્ટેશનો સ્થાપવા માટેના લાઇસન્સ પ્રાપ્ત થયા હતા.
દેશમાં રેડિયો હજી એક અસરકારક માધ્યમ છે.
રેડિયો પર પ્રોગ્રામિંગની વિશાળ લાઇબ્રેરી ઉપલબ્ધ છે અને પાકિસ્તાનમાં રેડિયો સ્ટેશનોનું વિસ્તરણ કોઈ પણ સમયમાં ટૂંક સમયમાં બંધ થતું નથી.
લોકપ્રિય રેડિયો સ્ટેશનો
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો ઇતિહાસ – આઈએ 4
નેવુંના દાયકા પહેલાં, રેડિયો પાકિસ્તાન એકમાત્ર ચેમ્પિયન અને અગ્રણી મંચ હતું. પરંતુ નેવુંના દાયકા પછી, એફએમ 101 ઉપરાંત, દેશમાં ઘણા રેડિયો સ્ટેશનની સ્થાપના કરવામાં આવી. દરેક રેડિયો સ્ટેશન ટોચનું સ્થાન મેળવવા માટે સ્પર્ધા કરે છે.
રેડિયો 1 એફએમ 91 એ પાકિસ્તાનનું એક લોકપ્રિય રેડિયો સ્ટેશન છે. દેશમાં સહસ્ત્રાબ્દી પે ઢીને પૂરી પાડતા, ઇન્ટરફ્લો જૂથ રેડિયો 1 એફએમ 91 નું માલિક છે.
આ સ્ટેશન કરાચી, લાહોર, ઇસ્લામાબાદ અને ગ્વાદર સહિતના તમામ મુખ્ય શહેરોને આવરી લે છે.
‘દોસ્ત ક્યા સીન હૈ’ સ્ટેશન પર એક લોકપ્રિય રેડિયો શો છે. દીનો અલી, દેશના સૌથી લોકપ્રિય આરજેમાંથી એક, આ શોને હોસ્ટ કરે છે.
દિગ્ગજ પાકિસ્તાની સંગીતકાર અસદ અહમદ તેના આલ્બમના પ્રમોશન માટે શોમાં દેખાયા હતા પુનર્જન્મ (2017). આ શોની લોકપ્રિયતા અને આધુનિક યુગમાં પણ રેડિયોની શક્તિ દર્શાવે છે.
સિટી એફએમ 89, જે ઓન મીડિયા ગ્રુપ દ્વારા 2004 માં શરૂ કરાયેલ એક પહેલ છે, જે પાકિસ્તાની યુવાનોને પૂરી પાડે છે.
સિટી એફએમ 89 નું પ્રસારણ કરાચી, લાહોર, ઇસ્લામાબાદ અને ફેસલાબાદમાં ઉપલબ્ધ છે. વેસ મલિક સ્ટેશનની સૌથી લોકપ્રિય આરજેમાંની એક છે.
તેમનો પ્રોગ્રામ ‘ડ્રાઇવ વિથ વેઝ’ ખૂબ જ સફળ છે. આ કાર્યક્રમ એક રસપ્રદ મિશ્રણ વગાડવા માટે પ્રખ્યાત છે, જેમાં વિશ્વભરના સંગીતના તમામ પ્રકારોને દર્શાવવામાં આવ્યા છે અને લોકપ્રિય પાકિસ્તાની સંગીતકારોનો ઇન્ટરવ્યુ લેવામાં આવશે.
સિટી એફએમ 89 સત્રો એ સીટી એફએમ 89 ની એક પહેલ છે, જે સ્વતંત્ર પાકિસ્તાની સંગીતકારોને પ્રોત્સાહન આપે છે. સીકંદર કા મંદિર, સ્લો સ્પિન અને શાજી જેવા સ્વતંત્ર પાકિસ્તાની સંગીતકારો સીટી એફએમ 89 સત્રો પર હાજર થયા છે.
સમા એફએમ, જાગ બ્રોડકાસ્ટિંગ સિસ્ટમ્સની માલિકીનું બીજું લોકપ્રિય રેડિયો સ્ટેશન છે. તે 2012 માં શરૂ થઈ હતી અને તે દેશભરમાં સુલભ છે.
આજે રેડિયોની આવી અપીલ છે કે ગરીબ શ્રીમંત બોય અને કેરે મકોરે જેવા સ્વતંત્ર સંગીતકારોએ તેમના સંગીતને પ્રમોટ કરવા માટે પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ કર્યો છે.
ઇવોલ્યુશન ટુ ડિજિટલ
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો બ્રોડકાસ્ટિંગનો ઇતિહાસ – આઈએ 5
જ્યારે ટેલિવિઝન દ્વારા પાકિસ્તાનમાં રેડિયોને સખત સ્પર્ધા આપવામાં આવી હોય, તો ઇન્ટરનેટ તેના બચાવમાં આવી ગયું છે. ડિજિટલ યુગએ રેડિયોને જીવનની નવી લીઝ પૂરી પાડી છે.
જેમ પ્રિંટ પ્રકાશનોમાં ડિજિટલ ફોર્મેટ હોય છે, તેમ રેડિયો પણ ઓનલાઇન સ્ટ્રીમિંગ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે.
એવી ઘણી વેબસાઇટ્સ છે જ્યાં પાકિસ્તાન રેડિયો સ્ટેશનો સ્ટ્રીમ થઈ શકે છે. ડિજિટલ Audioડિઓ બ્રોડકાસ્ટિંગ (DAB) નો ઉપયોગ કરતા મોટાભાગનાં સ્ટેશનો એફએમ બેન્ડ હેઠળ કાર્યરત છે.
પાકિસ્તાનમાં કાર્યરત કેટલાક ડિજિટલ રેડિયો સ્ટેશનોમાં એફએમ 101, મસ્ત એફએમ 103, અપના કરાચી એફએમ 107 અને પાવર રેડિયો એફએમ 99 શામેલ છે.
વેબ રેડિયો એ એક લોકપ્રિય ઘટના છે. ઇન્ટરનેટની મદદથી, પાકિસ્તાનમાં રેડિયો સ્ટેશનો સરળતાથી વૈશ્વિક પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચી શકે છે અને શ્રોતાઓ પણ તેમના સમય અને ગતિથી સાંભળી શકે છે.
ડિજિટલ સાથે, રેડિયો સ્ટેશનનું સ્વાગત પ્રેક્ષકો માટે વધુ સારું છે. રેડિયો સ્ટેશનોના માલિકો માટે, ડિજિટલ સાથે ઓછા ખર્ચ થાય છે, તે બધા માટે જીત-જીતની પરિસ્થિતિ બનાવે છે.
પ્રસ્તુતકર્તા પણ સોશિયલ મીડિયાને એકીકૃત કરવામાં સક્ષમ છે, ઘણીવાર તેમના શોમાંથી વિડિઓ સ્નિપેટ્સ શેર કરે છે.
અહીં રેડિયો પાકિસ્તાનના ઇતિહાસ પરની એક દસ્તાવેજી જુઓ:
પાકિસ્તાનમાં રેડિયો કેટલા વર્ષોથી વિકસિત થયો છે તે જોવું રસપ્રદ છે. વિવિધ ક્ષેત્રમાં રેડિયોના ખાનગીકરણમાં વધુ સ્ટેશનોની વૃદ્ધિ જોવા મળી છે.
રેડિયોએ યુવા પ્રતિભાઓને પણ આ ક્ષેત્રમાં પોતાનું નામ બનાવવામાં મદદ કરી છે. ડિજિટલ ક્રાંતિ વધુ વિસ્તૃત થશે, પાકિસ્તાનમાં રેડિયોને ટોચ પર પહોંચવા માટે.
વિદ્યુત ઇજનેરી
આ લેખ અથવા વિભાગ પર સંપાદન કાર્ય ચાલુ છે. તેની રચના અને સંપાદનનાં આ કાર્યમાં મદદ માટે આપનું સ્વાગત છે. જો આ લેખ અથવા વિભાગ કેટલાંક દિવસ માટે સંપાદન ન થાય તો , કૃપયા આ સૂચના ઢાંચો હટાવવો.
મોટા સ્તર (મેક્રોસ્કોપિક) પર કેટલાક વિદ્યુત ઇજનેરો જટિલ પાવર સિસ્ટમ ડિઝાઇન કરે છે.
વિદ્યુત ઇજનેરો માઇક્રોસ્કોપિક ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો અને ઇલેક્ટ્રોનિક સર્કિટ્રી માટે પણ ડિઝાઇન કરે છે, જેણે સિંગલ લોજિક ગેટ માટે 1 નેનોમીટરની રેકોર્ડ સેટિંગ લંબાઈ પ્રાપ્ત કરી છે. [૧]
વિદ્યુત ઇજનેરી અથવા ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ એ એક ટેકનિકલ શિસ્ત સંબંધિત અભ્યાસ સાથે, ડિઝાઇન અને એપ્લિકેશન સાધનો, ઉપકરણો અને સિસ્ટમોનો ઉપયોગ કરે છે; જેમાં વીજળી, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, અને વિદ્યુતચુંબકીય શાખાનો સમાવેશ થાય છે.
ઇલેક્ટ્રિકલ ઇજનેરી હવે કમ્પ્યુટર ઇજનેરી, પાવર ઇજનેરી, ટેલિકમ્યુનિકેશન, રેડિયો ફ્રીક્વન્સી એન્જીનિયરિંગ, સિગ્નલ પ્રોસેસિંગ, ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટેશન અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ સહિત વિશાળ ક્ષેત્રોમાં વહેંચાયેલ છે. આમાંની ઘણી શાખાઓ અન્ય ઇજનેરી શાખાઓ સાથે ઓવરલેપ થાય છે, જેમાં હાર્ડવેર ઇજનેરી, પાવર ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક્સ (વિદ્યુતચુંબકશાસ્ત્ર) અને મોજા, માઇક્રોવેવ એન્જીનિયરિંગ, નેનોટેકનોલોજી, ઇલેક્ટ્રોકેમિસ્ટ્રી (વિદ્યુતરસાયણશાસ્ત્ર), નવીનીકરણીય ઊર્જા, મેકેટ્રોનિક્સ અને ઇલેક્ટ્રિકલ મટિરીયલ્સ સાયન્સ(વિદ્યુત પદાર્થ વિજ્ઞાન) નો સમાવેશ થાય છે.
વિદ્યુત ઇજનેરો સામાન્ય રીતે વિદ્યુત ઇજનેરી અથવા ઇલેક્ટ્રોનિક ઇજનેરીમાં ડિગ્રી ધરાવે છે. પ્રેક્ટિસિંગ એન્જિનિયરો પાસે વ્યવસાયિક પ્રમાણપત્ર હોઈ શકે છે અને વ્યવસાયિક સંસ્થા અથવા તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય માનક સંગઠનના સભ્યો હોઈ શકે છે. આમાં ઇન્ટરનેશનલ ઇલેક્ટ્રોટેક્નિકલ કમિશન (ICC), ઇલેક્ટ્રિકલ એન્ડ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ એન્જિનિયર્સ (IEEE) અને ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ એન્જિનિયરિંગ એન્ડ ટેક્નોલોજી (IET) (અગાઉ આઇઇઇ) નો સમાવેશ થાય છે . આઇઇસી સર્વસંમતિ દ્વારા વિકસિત ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનીયરીંગ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો તૈયાર કરે છે, જેનાં ધોરણો વિશ્વભરમાં ૧૭૨ દેશોમાંથી આવતા ૨૦૦૦૦ ઇલેક્ટ્રોકનિકલ નિષ્ણાતોના કાર્યને આભારી છે.
વિદ્યુત ઇજનેરો ઉદ્યોગોમાં ખૂબ જ વિશાળ રેંજમાં કામ કરે છે અને આવશ્યક કુશળતા એ જ રીતે ચલાયમાન છે. આ સર્કિટ સિદ્ધાંતથી પ્રોજેક્ટ મેનેજરની મેનેજમેન્ટ કુશળતા સુધી છે. વ્યક્તિગત રીતે ઇજનેરને જરૂર પડે તેવા ટૂલ્સ અને સાધનો સમાન વોલ્ટમીટરથી લઈને ટોચ અંત વિશ્લેષક સુધીના આધુનિક ડિઝાઇન અને ઉત્પાદન સૉફ્ટવેર સુધીના સામાન હોય છે.
ઇતિહાસ
૧૭ મી સદીના પ્રારંભથી વીજળી વૈજ્ઞાનિક રસનો વિષય રહી છે. વિલિયમ ગિલ્બર્ટ અગ્રણી એવા પ્રારંભિક ઇલેક્ટ્રિકલ વૈજ્ઞાનિક હતા અને ચુંબકવાદ અને સ્થાયી વીજળી વચ્ચેના સ્પષ્ટ તફાવતને દર્શાવનાર પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. તેમને “વીજળી” શબ્દના સ્થાપક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. [૨] તેમણે વર્મોરિયમ પણ બનાવ્યું: એક ઉપકરણ કે જે સ્થાયી વિદ્યુતભારિત કરેલી વસ્તુઓની હાજરીને ઓળખે છે. ૧૭૬૨ માં સ્વીડિશ અધ્યાપક જોહન કાર્લ વિલ્કેએ પાછળથી ઇલેક્ટ્રોફોરસ નામની એક ઉપકરણની શોધ કરી હતી જેણે સ્ટેટિક ઇલેક્ટ્રિક ચાર્જ (સ્થાયી વિદ્યુત ભાર) ઉત્પન્ન કર્યો હતો. ૧૮૦૦ સુધીમાં એલેસાન્ડ્રો વોલ્ટાએ વોલ્ટેઇક ઢાંકણું વિકસાવ્યું હતું, જે ઇલેક્ટ્રિક બેટરીનું પુરોગામી હતું.
19 મી સદી
માઇકલ ફેરાડેની શોધે ઇલેક્ટ્રિક મોટર તકનીકની સ્થાપના કરી
19 મી સદીમાં, આ વિષયમાં સંશોધન વધુ તીવ્ર બન્યું. આ સદીમાં નોંધનીય આ વિકાસમાં હેન્સ ક્રિશ્ચિયન ઑર્સ્ટેડ નો સમાવેશ થાય છે જેમણે 1820 માં શોધી કાઢ્યું હતું કે ઇલેક્ટ્રિક પ્રવાહ ચુંબકીય ક્ષેત્રનું ઉત્પાદન કરે છે હોકાયંત્ર સોયનું ચલન કરશે. વિલિયમ સ્ટર્જન એ 1825 માં ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટની શોધ કરી હતી. જોસેફ હેન્રી અને એડવર્ડ ડેવી એ 1835 માં વિદ્યુત રિલે ની શોધ કરી. જ્યોર્જ ઓહ્મ, જેમણે 1827 માં વીજપ્રવાહ અને વિદ્યુત સ્થિતિમાનના તફાવત નો વાહક માં સંબંધ માપ્યો. [૩] માઇકલ ફેરાડે (ના સંશોધક ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક ઇન્ડક્શન 1831 માં), અને જેમ્સ ક્લાર્ક મેક્સવેલ, જેમણે1873 માં વીજળી અને ચુંબકત્વના તેમના ગ્રંથોમાં વીજળી અને ચુંબકવાદનો એક સંયુક્ત સિદ્ધાંત પ્રકાશિત કર્યો. [૪]
1782 માં જ્યોર્જીસ-લૂઈ લે સેજએ બર્લિનમાં વિશ્વભરમાં ઇલેક્ટ્રિક ટેલિગ્રાફીનો પ્રથમ પ્રકાર વિકસાવી અને પ્રસ્તુત કર્યો હતો, જે 24 વિવિધ તારનો ઉપયોગ કરીને બનાવેલ હતું. જેમાં દરેક મૂળાક્ષરના માટે એક તાર હતો. આ ટેલિગ્રાફએ બે રૂમને જોડ્યાં. તે ઇલેકટ્રોસ્ટેટિક ટેલિગ્રાફ હતું જેણે વિદ્યુત વહન દ્વારા સુવર્ણ પર્ણ ખસેડ્યું હતું.
1795 માં, ફ્રાન્સિસ્કો સાલ્વા કેમ્પિલોએ ઇલેક્ટ્રોસ્ટેટિક ટેલિગ્રાફ સિસ્ટમનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો. 1803-1804 ની વચ્ચે, તેમણે ઇલેક્ટ્રિકલ ટેલિગ્રાફી પર કામ કર્યું અને 1804 માં, તેમણે રોયલ એકેડેમી ઓફ નેચરલ સાયન્સિસ અને બાર્સિલોનાની આર્ટ્સમાં તેનો રિપોર્ટ રજૂ કર્યો. સાલ્વાની ઇલેક્ટ્રોલાઇટ ટેલીગ્રાફ સિસ્ટમ ખૂબ જ નવીન હતી, જોકે 1800 માં યુરોપમાં બનાવવામાં આવેલી બે નવી શોધોના આધારે તેને ખૂબ જ પ્રભાવિત કરવામાં આવી હતી અને એલેકઝાન્ડ્રો વોલ્ટાની ઇલેક્ટ્રિક બેટરી ઇલેક્ટ્રિક પ્રવાહ અને વિલિયમ નિકોલ્સન અને એન્થોની કાર્લલેના પાણીના વિદ્યુત વિચ્છેદન માટે ઉત્પન્ન કરવામાં આવી હતી. [૫] ઇલેક્ટ્રિકલ ટેલિગ્રાફી ઇલેક્ટ્રિકલ ઇજનેરીનું પ્રથમ ઉદાહરણ માનવામાં આવે છે. 19 મી સદીમાં ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ વ્યવસાય બની ગયું. પ્રેક્ટિશનરોએ વૈશ્વિક વિદ્યુત ટેલિગ્રાફ નેટવર્ક બનાવ્યું હતું અને યુકે અને યુએસએમાં નવી ધારાને ટેકો આપવા માટે પ્રથમ વ્યાવસાયિક વિદ્યુત ઇજનેરી સંસ્થાઓની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ફ્રાન્સિસ રોનાલ્ડ્સે 1816 માં ઇલેક્ટ્રિક ટેલિગ્રાફ સિસ્ટમની રચના કરી અને વીજળી દ્વારા વિશ્વને કેવી રીતે રૂપાંતરિત કરી શકાય તેના દ્રષ્ટિકોણનું દસ્તાવેજીકરણ કર્યું. [૬] [૭] 50 વર્ષ પછી, તેઓ નવા સોસાયટી ઑફ ટેલિગ્રાફ એન્જીનીયર્સ (ટૂંક સમયમાં ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનીયર્સનું નામ બદલીને) માં જોડાયા, જ્યાં તેમને અન્ય સભ્યો દ્વારા તેમના જૂથના પ્રથમ તરીકે માનવામાં આવ્યાં. [૮] 19 મી સદીના અંત સુધીમાં, વિશ્વભરમાં 1890 થી, વાયરલેસ ટેલિગ્રાફીથી લેન્ડ લાઇન્સ, સબમરીન કેબલ્સ અને એન્જિનિયરિંગ ડેવલપમેન્ટ દ્વારા શક્ય ઝડપી સંચાર દ્વારા વિશ્વને હંમેશાં બદલવામાં આવ્યું હતું.
આવા ક્ષેત્રોમાં પ્રાયોગિક એપ્લિકેશન્સ (ઉપયોગો) અને એડવાન્સિસે માપદંડના પ્રમાણિત એકમો માટે વધતી જતી જરૂરિયાત ઊભી કરી. વોલ્ટ, એમ્પીયર, કોલંબ, ઓહ્મ, વિદ્યુત શક્તિનો એકમ, અને હેનરી વગેરે એકમોના મનકીકરણ તરફ દોરી ગયાં. આને 1893 માં શિકાગોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યું હતું. [૯] આ ધોરણોના પ્રકાશનને વિવિધ ઉદ્યોગોમાં માનકકરણમાં ભવિષ્યના વિકાસનો આધાર બનાવવામાં આવ્યો હતો, અને ઘણાં દેશોમાં, વ્યાખ્યાઓને સંબંધિત કાયદામાં તાત્કાલિક માન્યતા આપવામાં આવી હતી. [૧૦]
આ વર્ષો દરમિયાન, વીજળીનો અભ્યાસ મોટાભાગે ભૌતિક વિજ્ઞાનની પેટાશાખા તરીકે કરવામાં આવતો હતો કારણ કે પ્રારંભિક વિદ્યુત તકનીકને ઇલેક્ટ્રોમિકેનિકલ સ્વભાવ માનવામાં આવતી હતી. તકનીકી યુનિવર્સિટ્ટ ડર્મસ્ટેડે 1882 માં વિશ્વની પ્રથમ વિદ્યુત ઇજનેરીની સ્થાપના કરી હતી. પ્રથમ વિદ્યુત ઇજનેરી ડિગ્રી પ્રોગ્રામ પ્રોફેસર ચાર્લ્સ ક્રોસ હેઠળ ભૌતિકશાસ્ત્ર વિભાગમાં મેસેચ્યુસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ટેક્નોલોજી (એમઆઇટી) માં શરૂ થયો હતો, [૧૧] જો કે કોર્નેલ યુનિવર્સિટી એ 1885 માં વિશ્વના પ્રથમ વિદ્યુત ઇજનેરી સ્નાતક બનાવ્યાં હતાં. [૧૨] ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનીયરીંગનો પ્રથમ અભ્યાસ 1883 માં કોર્નેલની સિબિલી કોલેજ ઓફ મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગ એન્ડ મિકેનિક આર્ટ્સમાં ભણાવવામાં આવ્યો હતો. [૧૩] [૧૪] તે જ વર્ષે, યુનિવર્સિટી કોલેજ લંડનની સ્થાપના ગ્રેટ બ્રિટનમાં ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનીયરીંગની પ્રથમ ચેર સ્થાપી હતી. [૧૫] યુનિવર્સિટી ઓફ મિઝોરીના પ્રોફેસર મેન્ડેલ પી. વીનબેકે તરત જ 1886 માં વિદ્યુત ઇજનેરી વિભાગની સ્થાપના કરી હતી. [૧૬] ત્યારબાદ, યુનિવર્સિટીઓ અને ટેક્નોલૉજીની સંસ્થાઓએ ધીરે ધીરે સમગ્ર વિશ્વમાં તેમના વિદ્યાર્થીઓને વિદ્યુત ઇજનેરી કાર્યક્રમો પ્રદાન કરવાનું શરૂ કર્યું.
આ દાયકા દરમિયાન ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગનો ઉપયોગ નાટકીય રીતે વધ્યો. 1882 માં એડિસને વિશ્વના પ્રથમ મોટા પાયે ઇલેક્ટ્રિક પાવર નેટવર્ક પર સ્વિચ કર્યું જેણે ન્યૂ યોર્ક સિટીના મેનહટન આઇલેન્ડ પરના 59 ગ્રાહકોને 110 વોલ્ટ – ડાયરેક્ટ કરંટ (ડીસી) પૂરા પાડ્યા. સર ચાર્લ્સ પાર્સન દ્વારા 1884 માં સ્ટીમ ટર્બાઇનની શોધ વધુ કાર્યક્ષમ ઇલેક્ટ્રિક પાવર ઉત્પાદન માટે કરવામાં આવી. ટ્રાન્સફોર્મર્સના ઉપયોગ દ્વારા લાંબા અંતર પર શક્તિને વધુ અસરકારક રીતે સ્થાનાંતરિત કરવાની ક્ષમતા સાથે એસી પ્રવાહ પ્રચલિત થયો. પ્રેક્ટિકલ એ.સી. મોટર ડિઝાઇનનો સમાવેશ ઇન્ડક્શન મોટર્સ સાથે સ્વતંત્ર રીતે ગેલેલિઓ ફેરારીસ અને નિકોલા ટેસ્લા દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો અને તે પછી મિખાઈલ ડોલીવો-ડોબ્રોવોલ્સ્કી અને ચાર્લ્સ યુજીન લેન્સલોટ બ્રાઉન દ્વારા વ્યવહારિક રીતે પ્રવાહ વિધ્યુતૈકી ને ત્રણ તબક્કાના સ્વરૂપમાં વિકસિત કરવામાં આવી. [૧૭] ચાર્લ્સ સ્ટેઇનમેટ્ઝ અને ઓલિવર હેવીસાઇડે વૈકલ્પિક વર્તમાન ઇજનેરીના સૈદ્ધાંતિક ધોરણે ફાળો આપ્યો. [૧૮] [૧૯] યુ.એસ. માં એ.સી. ના ઉપયોગનો ફેલાવો, જેણે જ્યોર્જ વેસ્ટિંગહાઉસ સમર્થિત એસી સિસ્ટમ અને થોમસ એડિસન સમર્થિત ડીસી પાવર સિસ્ટમ વચ્ચે કરંટનું યુદ્ધ કહેવાતું હતું, એસીને ધોરણ તરીકે એકંદરે સ્વીકારવામાં આવ્યો. [૨૦]
આધુનિક વિકાસ
ગુગલીએલ્મો માર્કોની, લાંબા અંતરના રેડિયો ટ્રાન્સમિશન પરના તેમના અગ્રણી કાર્ય માટે જાણીતા છે
રેડિયોના વિકાસ દરમિયાન, ઘણા વૈજ્ઞાનિકો અને શોધકોએ રેડિયો તકનીક અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સમાં ફાળો આપ્યો. ૧૮૫૦ ના દાયકામાં જેમ્સ ક્લાર્ક મેક્સવેલના ગાણિતિક કાર્યમાં, અદ્રશ્ય હવાયુક્ત તરંગો (પછીથી “રેડિયો તરંગો” તરીકે ઓળખાતા સંભવિત) વિઘ્યુતચુંબકિય વિકીરણવિવિધ સ્વરૂપોનો સંબંધ દર્શાવ્યો હતો. ૧૮૮૮ ના તેમના ક્લાસિક ભૌતિકશાસ્ત્રના પ્રયોગોમાં, હેનરિચ હર્ટ્ઝે સ્પાર્ક-ગેપ ટ્રાન્સમિટરથી રેડિયો તરંગો પ્રસારિત કરીને મેક્સવેલની સિદ્ધાંત સાબિત કરી, અને તેમને સરળ વિદ્યુત ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરીને શોધી કાઢ્યો. અન્ય ભૌતિકશાસ્ત્રીઓએ આ નવા તરંગો સાથે પ્રયોગ કર્યો અને પ્રક્રિયામાં તેમને ટ્રાન્સમિટ કરવા અને શોધવા માટેના ઉપકરણો વિકસિત કર્યા. ૧૮૯૫ માં, ગુગેલિલ્મો માર્કોનીએ આ “હર્ટ્ઝિયન તરંગો” ને વ્યવસાયિક વાયરલેસ ટેલિગ્રાફિક સિસ્ટમ બનાવના હેતુમાં પરિવહન અને શોધવાની જાણીતી પદ્ધતિઓને અનુરૂપ બનાવવાના માર્ગ પર કામ શરૂ કર્યું. શરૂઆતમાં, તેણે દોઢ માઇલના અંતરે વાયરલેસ સિગ્નલો મોકલ્યા. ડિસેમ્બર ૧૯૦૧ માં, તેમણે એવા વાયરલેસ તરંગો મોકલ્યા જેના પર પૃથ્વીની વક્રતાની અસર થતી નથી. [૨૧]
૧૮૯૭માં કાર્લ બ્રાઉને કૅથોડ રે ટ્યુબની શોધ કરી જેનાથી ટીવીની શોધ માટેની તકનીક વિકસિત થઈ. [૨૨] જ્હોન ફ્લેમિંગે ૧૯૦૪ માં પ્રથમ રેડિયો ટ્યુબ, કે જે ડાયોડ હતી તેની શોધ કરી. બે વર્ષ પછી, રોબર્ટ વોન લીબેન અને લી ડી ફોરેસ્ટ સ્વતંત્ર રીતે એમ્પ્લીફાયર ટ્યુબ વિકસાવી, જેને ટ્રાયોડ કહેવામાં આવે છે. [૨૩]
૧૯૨૦ માં આલ્બર્ટ હલે મેગ્નેટ્રોનનો વિકાસ કર્યો જે આખરે પર્સી સ્પેન્સર દ્વારા ૧૯૪૬ માં માઇક્રોવેવ પકાવવાની નાની ભઠ્ઠીના વિકાસ તરફ દોરી ગયો. [૨૪] [૨૫] ૧૯૩૪ માં, બ્રિટિશ સૈન્યએ ડૉ. વિમ્પરીસના માર્ગદર્શન હેઠળ રડાર (જે મેગ્નેટ્રોનનો ઉપયોગ પણ કરે છે) તરફ આગળ વધવાનું શરૂ કર્યું, જેનો અંત ઓગસ્ટ 1936 માં બાવ્ડેસી ખાતેના પ્રથમ રડાર સ્ટેશનની કામગીરી થી અંત આવ્યો. [૨૬]
૧૯૪૧ માં કોનરાડ ઝુઝે ઇલેક્ટ્રોમિકેનિકલ ભાગોનો ઉપયોગ કરીને વિશ્વનો પ્રથમ સંપૂર્ણ વિધેયાત્મક અને પ્રોગ્રામેબલ કમ્પ્યુટર ઝેડ 3 રજૂ કર્યું. ૧૯૪૩ માં ટોમી ફ્લાવર્સે વિશ્વના પ્રથમ સંપૂર્ણ વિધેયાત્મક, ઇલેક્ટ્રોનિક, ડિજિટલ અને પ્રોગ્રામેબલ કમ્પ્યુટર કોલોસસની રચના અને નિર્માણ કર્યું. [૨૭] ૧૯૪૬ માં જ્હોન પ્રેસ્પર એકકાર્ટ અને જ્હોન મૌચલીના ENIAC (ઇલેક્ટ્રોનિક ન્યુમરિયલ ઇન્ટિગ્રેટર અને કમ્પ્યુટર), કમ્પ્યુટિંગ યુગની શરૂઆત કરી. આ મશીનોના અંકગણિત પ્રદર્શનથી એન્જિનિયરોને નવી નવી તકનીકીઓ વિકસિત કરવાની અને નવી ઉદ્દેશો પ્રાપ્ત કરવાની તક મળી, જેમાં એપોલો પ્રોગ્રામનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે ચંદ્ર પર અવકાશયાત્રીઓના ઉતરાણમાં પરિણમ્યો.
અમીન સાયાની કે સાથ ‘બિનાકા ગીતમાલા’
રૂસ્વા મઝલુમીની એક મસ્ત પંક્તિ છેઃ “મોહતાજ ના કશાનો હતો કોણ માનશે? મારો ય એક જમાનો હતો કોણ માનશે?”
ટેલિવિઝન સેટ લોકોના ઘરે ઘરે પહોંચ્યું અને ‘રામાયણ’, ‘મહાભારત’, ‘હમલોગ’, ‘બુનિયાદ’ અને ‘મુંગેરી લાલ કે હસીન સપને’ જેવા દૂરદર્શનના આઇકોનિક શોના લોકો ઘેલા બન્યા, તેના ઘણા વર્ષો પહેલા મનોરંજનના એક માધ્યમે એકચક્રી શાસન કરેલું. એ માધ્યમ હતું – રેડિયો! મોટાભાગના મધ્યમવર્ગીય ઘરોમાં, જ્યાં ટેલિવિઝન સેટ એક સ્વપ્ન માફક હતું, ત્યાં રેડિયોએ લોકોનું ભરપેટ મનોરંજન કરેલું. આ અદ્ભુત મનોરંજનના માધ્યમનો ઇતિહાસ એક રેડિયો પ્રોગ્રામના ઉલ્લેખ વિના અપૂર્ણ છે જેનું નામ છે ‘બિનાકા ગીતમાલા’!
એક એવો કાર્યક્રમ જે 40 વર્ષથી પણ વધુ સમય સુધી રેડિયો પર પ્રસારિત થયો અને લાખો શ્રોતાઓના હૃદય પર રાજ કર્યું. ફક્ત ભારતમાં જ નહીં પણ પણ સરહદો વટાવીને દક્ષિણ એશિયા, મધ્ય પૂર્વના દેશો, પૂર્વ એશિયા અને યુરોપમાં પણ જેને લોકો પસંદ કરતાં. અઠવાડિયામાં એકવાર, દર બુધવારે, આખું કુટુંબ સાંજે જમવા માટે ભેગું થયું હોય ત્યારે ઘરનું કોઈ સદસ્ય 8 વાગ્યાના ટકોરે ‘રેડિયો સિલોન’ ટ્યુન કરતું. જો સમયસર ટ્યુન કરવામાં આવે તો ‘બિનાકા ટૂથપેસ્ટની જાહેરાતની અંતિમ લાઇનો સંભળાતી (જે આ કાર્યક્રમના સ્પોન્સર હતા). તે પછી, એક ઘેરો અને હૂંફાળો અવાજ રેડિયો સેટ પરથી સંભળાતોઃ “જી હાં બહેનો ઔર ભાઈયોં, મૈં આપકા દોસ્ત અમીન સાયાની બોલ રહા હૂં ઔર આપ સુન રહે હૈ બિનાકા ગીતમાલા.”
આ અવાજ રેડિયોના બીજા મોનોટોનસ અને કંટાળાજનક અવાજ કરતા અલગ હતો, અમીન સાયાની એક દયાળુ પરિવારમાં જન્મેલા. પિતા એક સમર્પિત ડૉક્ટર હતા જે ગરીબ દર્દીઓની નિ:શુલ્ક સારવાર કરી અને તેમને દવાઓ ખરીદી કરી આપતા. માતા ગાંધીજીના અનુયાયી હતા અને તેમની દ્રષ્ટિનો પ્રચાર કરવા માટે એક સંસ્થા પણ ચલાવતા. બોમ્બેના સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાંથી અમીને ડીગ્રી મેળવેલી અને ઑલ-ઈન્ડિયા-રેડિયોમાં હિન્દી બ્રોડકસ્ટરની નોકરી માટે અરજી કરી, પણ તેમનો અસ્વીકાર થયો. તેમને ઈન્ટરવ્યુમાં કહેવામાં આવ્યું કે ‘સ્ક્રિપ્ટ વાંચવાની તમારી ક્ષમતા સારી છે, પરંતુ મિસ્ટર સાયાની, તમારા ઉચ્ચારણમાં ઘણો બધો ગુજરાતી અને અંગ્રેજી લહેકો સાંભળવા મળે છે. અમને શુદ્ધ હિન્દી ઉચ્ચારણ કરનારની જરૂર છે.’
આ વાતથી નારાજ થઈને અમીન તેના મોટા ભાઈ અને માર્ગદર્શક હમીદ સાયાનીને મળ્યા. હમીદભાઈ તે વખતે રેડિયો સિલોનના નિર્માતા હતા. હમીદે અમીનને કહ્યું કે તે તેમના રેકોર્ડિંગ દરમિયાન હિન્દી કાર્યક્રમો સાંભળવાનું શરૂ કરે જેથી હિન્દી ભાષા બાબતે તેના ઉચ્ચારણ અને વાક્યો સુધરે. યોગાનુયોગ, આ રેકોર્ડિંગ્સ સેંટ ઝેવિયર્સ કોલેજની જ તકનીકી સંસ્થાના એક સ્ટુડિયોમાં થઈ. યુવાન અમીને ત્યાંથી પ્રસારણની કળા પણ શીખી.
રેડિયો સિલોનના રેકોર્ડિંગ દરમિયાન અમીનની મુલાકાત બાલગોવિંદ શ્રીવાસ્તવ સાથે થઈ. તેઓ ‘ઓવલટાઈન ફુલવારી’ નામના એક શોના નિર્માતા હતા. એક વાર ઓવલટાઇનની જાહેરાત માટેના અવાજથી નાખુશ શ્રીવાસ્તવ સ્ટેજ પર પહોંચ્યા અને પૂછ્યું કે સ્ટુડીયો પ્રેક્ષકોમાંથી કોઈને સ્ક્રિપ્ટ વાંચવાની ઈચ્છા છે?
અમીન સ્વૈચ્છિક રીતે ઊભા થયા અને સ્ટેજ પર ગયા. તે મોટા અવાજે સ્ક્રીપ્ટ વાંચવા લાગ્યા અને તરત જ શ્રીવાસ્તવે પોતાના કાન બંધ કરીને કહ્યું, ‘આ યુદ્ધ નથી, થોડું ધીમે બોલો.’ અમીને બીજી વાર પ્રયત્ન કર્યો અને શ્રીવાસ્તવ પ્રભાવિત કર્યા. અને આ રીતે લગભગ 1950 ના દાયકામાં, અમીનને રેડિયો પર કામ કરવાની ઑફર મળી.આ પછી અમીન દર અઠવાડિયે જાહેરાત વાંચતા. રેડિયો સિલોન ધીમે ધીમે 1951થી લોકોના ઘરોમાં પ્રવેશવા લાગ્યું.
તે વખતે પશ્ચિમના અંગ્રેજી ગીતોના કાઉન્ટડાઉનનો એક શો ‘બિનાકા હિટ પરેડ’ ઓલરેડી પ્રસારિત થતો હતો. તેની સફળતા ધ્યાનમાં રાખીને તેવી જ બ્રાન્ડ ધરાવતો પણ હિન્દી ગીતોનો એક કાર્યક્રમ પ્રસારિત કરવાનું નક્કી થયું. શોના પ્રાયોજકોએ ઓછા અનુભવી એવા વ્યક્તિની શોધ કરવાનું શરૂ કર્યું, જે સ્ક્રિપ્ટ લખી શકે, તેમને લોકો સમક્ષ પ્રસ્તુત કરે, શ્રોતાઓના પત્રો વાંચે, શ્રોતાઓની વિનંતીઓનો એક ચાર્ટ તૈયાર કરે અને શ્રોતાઓના પ્રતિસાદના આધારે દરેક ગીતની લોકપ્રિયતાનું વિશ્લેષણ પણ કરે. આ બધું કરવાનો પગાર એક અઠવાડિયાના 25 રૂપિયા!
અમીને આ તક ઝડપી લીધી એન્ડ રેસ્ટ ઈઝ હિસ્ટ્રી!
30 મિનિટનો ‘બિનાકા ગીતમાલા’ કાર્યક્રમ, 1952 થી 1989 દરમિયાન ‘રેડિયો સિલોન’ પર અને પછી 1989 થી 1994 ઓલ-ઈન્ડિયા-રેડિયોના ‘વિવિધ ભારતી’ નેટવર્ક પરથી પ્રસારિત કરવામાં આવ્યો હતો. પહેલા અઠવાડિયે શોમાં 200 જેટલા પત્રો આવ્યા પરંતુ બીજા જ અઠવાડિયામાં, પત્રોની સંખ્યા વધીને 9,000 સુધી પહોંચી. પછીના અઠવાડિયામાં અધધધ 60,000 પત્રો આવ્યા. શો હવે સુપરહીટ સાબિત થઈ ગયો હતો. શ્રોતાઓની સંખ્યા એક વખત 9 લાખથી વધીને 20 લાખ સુધી પહોંચી ગઈ હતી. જે રેડિયો ઉપકરણ ‘રેડિયો સિલોન’નું સ્ટેશન ન પકડે તે ઉપકરણો બજારમાં વેચાતા જ નહીં.
શરૂઆત થઈ ત્યારે ‘બિનાકા ગીતમાલા’એ સાત સમકાલીન ગીતો વગાડતા (એ પણ કોઈ ખાસ ક્રમમાં નહીં). પરંતુ થોડાં જ દિવસોમાં જનતાના પ્રતિસાદ અને લોકપ્રિયતાના આધારે ગીતોને રેન્કિંગ આપવાનું શરૂ થયું. ગીતના ચાર્ટના દરેક પગથિયાને અમીનભાઈ ‘પાયદાન’ કહેતા. ગીતો આ પાયદાન પરથી ઉપર ચઢતા અથવા તો નીચે ઊતરતા. જ્યારે ટોચનું ગીત આવે ત્યારે અમિન સાયાની બોલતા – વો ગાના જો ‘બિનાકા ગીતમાલા’ કે પાયદાન કી ચોટી પર હૈ… અને લોકોમાં એક રહસ્ય જળવાઈ રહેતું. ‘બિનાકા ગીતમાલા’ની સૂચિમાં પ્રથમ નંબરે રહેવું એ તે સમયના સંગીતના નિર્માતાઓ અને નિર્દેશકો માટે ગૌરવની નિશાની હતી.
‘બિનાકા ગીતમાલા’ના ચાર્ટ પર ટોપમાં રહેલા કેટલાક ગીતોમાં ‘મેરા જૂતા હૈ જાપાની…’, ‘ઐ દિલ હૈ મુશ્કીલ જીના યહાં…’, ‘સાવન કા મહિના પવન કરે શોર…’, ‘દમ મારો દમ…’, ‘ઓ સાથી રે…’, ‘ચિઠ્ઠી આયી હૈ આયી હૈ…’, ‘ચોલી કે પીછે ક્યા હૈ…’ જેવા સદાબહાર ગીતોનો સમાવેશ થાય છે.
લાખો શ્રોતાઓ માટે, અમીન ફક્ત રેડિયો જોકી નહોતા, તે એક મિત્ર હતા જે તેમની પસંદના ગીતો વગાડતા, ગીત એકબીજાને સમર્પિત કરતા, તેમની હ્રદયસ્પર્શી વાતો અને પત્રો વાંચતા. સંગીત વિશેના ઉખાણા પૂછીને પણ તેમણે શ્રોતાઓનું મનોરંજન કર્યું. એક એવો સમય હતો કે લોકો શરત લગાડતા કે કયા ગીત અઠવાડિયાના ચાર્ટમાં ટોચ પર હશે. શોની લોકપ્રિયતાની કારણે રેડિયો સિલોને તેનો સમય અડધો કલાકથી એક કલાક સુધી લંબાવ્યો. આ શોમાં ભારતીય સંગીતનો જાદૂ, અર્થપૂર્ણ અને હ્રદયસ્પર્શી સરળ ગીતો, અમીન સાયાનીની અલગ રજૂઆત અને કલાકારોના મધુર સ્વર દરેકનું મિશ્રણ હતું.
લોકોનું ધ્યાન એવું રહેતું કે જો ‘બિનાકા ગીતમાલા’ કોઈ જાહેર જગ્યાએ મોટા અવાજે વગાડવામાં આવતું તો લોકોની ભીડ એકઠી થઈ જતી અને ટ્રાફિક જામ થઈ જતા. ‘બિનાકા’ એ બ્રાન્ડ પણ ત્યારે ખૂબ ફેમસ હતી. બિનાકાના ટૂથપેસ્ટ સાથે મફત રમકડાં અને વોટરપ્રૂફ સ્ટીકર આવતા જે બાળકોમાં ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ બન્યા. બિનાકાની જાહેરાતમાં બહાદુર નિરજા ભનોતનો ફોટો હતો. પરંતુ બ્રાન્ડ ટેકઓવર અને સ્પોન્સરોના બદલાવના કારણે શોનું નામ ‘બિનાકા ગીતામાલા’થી ‘સિબાકા ગીતામાલા’ અને પછી ‘કોલગેટ-સિબાકા ગીતમાલા’ કરવામાં આવ્યું. પરંતુ એક વસ્તુ સતત સ્થિર રહી – અમીન સાયાનીનો અવાજ!
12 ડિસેમ્બર 1977 ના રોજ, ‘બિનાકા ગીતમાલા’એ બોમ્બેમાં એક સામાજિક મેળાવડામાં તેની 25મી વર્ષગાંઠની ઉજવણી કરી હતી જેમાં ઘણા જાણીતા સંગીતકારો, કવિઓ અને ગાયકો હાજર રહ્યા હતા. સન 2000 માં, ‘બિનાકા ગીતમાલા’એ સદીની સૌથી ઉત્કૃષ્ટ રેડિયો પ્રોગ્રામ માટે એડવર્ટાઇઝિંગ ક્લબનો ‘ગોલ્ડન એબી એવોર્ડ’ જીત્યો છે. મનોરંજનના ઈતિહાસમાં વિશ્વનો એવો કોઈ કાર્યક્રમ નથી જે ચાર દાયકાઓ સુધી લોકપ્રિય રહી શક્યો હોય. 2009 માં અમીન સાયાનીને ભારત સરકારે ‘પદ્મશ્રી’ના એવોર્ડથી નવાજ્યા છે.
એ દરમિયાન સુધરાઈએ મરફીનો મોટો રેડિયો લીધો. વાયરનાં દોરડાંઓથી ગામના ખૂણે ખૂણે મૂકેલા લાઉડસ્પીકર્સ સાથે એને કનેક્ટ કર્યો. એક લાઉડસ્પીકર ચોકમાં ઉપર ટીંગાડેલું હતું જ્યાં તમને દરરોજ રાતે આઠ વાગે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો ઉપરથી ગુજરાતીમાં આવતા સમાચાર સંભળાય. હું ખાસ કરીને એ સમાચાર દરરોજ રાતે ચોકમાં ઊભા ઊભા સાંભળતો. દેશવિદેશના સમાચારો સાંભળતા એ દૂરની દુનિયામાં ખોવાઈ જતો. એક વાર રેડિયો ઉપર જાણીતા નવલકથાકાર રમણલાલ વસંતરાય દેસાઈના અવસાન સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે થયું કે કોઈકને જઈને કહું. પણ કોને? બીજે દિવસે સ્કૂલમાં જઈને ગુજરાતીના શિક્ષક મુકુંદભાઈને એ સમાચાર કહ્યા ત્યારે જ મને સંતોષ થયો. ગામમાં જેવી લાઈટ આવી કે ગણ્યાગાંઠ્યા ઘરે એ નંખાઈ. એ ઘરોમાં રેડિયો પણ વસાવાયો. કોક વાર એ ઘરોમાં રેડિયો પર આવતી ક્રિકેટની કોમેન્ટરી સાંભળવા હું જતો.
જમણી બાજુ લાઇબ્રેરી તરફ જતા રસ્તામાં ખૂણે એક ધોબીની દુકાન હતી. અમે છોકરાઓ ત્યાં ભેગા થતા. એ જમાનામાં ચોખલિયા ગાંધીવાદી ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો ઉપર ફિલ્મી ગીતો રીલે કરવાની મનાઈ હતી. તેથી અમે દર બુધવારે રેડિયો સિલોન પર આવતી અમીન સયાનીની બિનાકા ગીતમાલા સાંભળતા.[:]
