ગાંધીજીએ યુદ્ધમાં ભાગ લીધો ત્યારે અપાયેલા મેડલોની ચોરી થઈ

ગાંધીજીના નિવાસસ્થાન હ્રદય કૂંજમાંથી બે સુવર્ણચંદ્રક ગુમ થઈ ગયા હતા. આ સુવર્ણ ચંદ્રકો ગાંધીજીએ 1899માં દક્ષિણ આફ્રિકાના બોઅર યુદ્ધ વખતે અને 1906માં ઝુલુ પ્રજાના યુદ્ધ વખતે શાંતિ માટે ભાગ લીધો હતો તે માટે દક્ષિણ આફ્રિકાની બ્રિટિશ સરકારે ગાંધીજીને આપ્યા હતા. ચંદ્રકો ગાંધીજી માટે કોઈ મહત્વ ધરાવતાં ન હતા. પણ તે ચંદ્રક ઐતિહાસિક રીતે અમૂલ્ય હતા. તે હવે એન્ટીક પીસ બની ગયા હતા. પણ ગાંધીજીની યાદો સાથે તે જોડાયેલા હતા. ભારતની પ્રજા માટે મેડલ બહુમુલ્ય ચીજ હતી. જેની એન્ટીક ચીજ તરીકે વિશ્વમાં અકલ્પનીય રકમ મળી શકે છે, તે ગુમ થઈ હતી. છતાં તેની કોઈ ફિકર ગાંધી આશ્રમના સંચાલકોને ન હતી. આટલી મહત્વની વસ્તુ ગુમ થઈ જાય છતાં તે અંગે પોલીસ ફરિયાદ ન નોંધાય તે શંકા ઊભી કરે તેવી છે. હવે તો સાબરમતી આશ્રમમાં રોજ ગાંધીજીના વિચારોની હત્યા થવા લાગી હતી. ગાંધી રોજે રોજ મરી રહ્યાં હતા.

ચોરીનું રહસ્ય કે મેડલનું રહસ્ય જાહેર ન થયું

આ ઐતિહાસિક સુવર્ણ ચંદ્રક જૂન 1974માં આશ્રમના સંગ્રહાલયના કબાટમાંથી ચોરાઈ ગયા હતા. સુવર્ણ ચંદ્રકો અહીં મૂકીને લોકોને એવું બતાવવામાં આવતું હતું કે ગાંધીજીએ યુદ્ધમાં ભાગ લઈને ઘવાયેલાં દર્દીઓની સારવાર ભારતીય લોકો સાથે મળીને કરી હતી. પણ અહીં એ ચંદ્રકો અસલી તરીકે જ લોકોને બતાવવામાં આવતાં હતા. ખરેખર તો આ ચંદ્રકો તો ગાંધીજીએ ભારતની લડાઈમાં અંગ્રોજોનો વિરોધ કરવા માટે પરત કરી દેવાની જાહેરાત કરી હતી. તો તે ચંદ્રકો અહીં અસલી બનીને રહસ્ય વધું ઘેરું બનાવતાં હતા. શું આ ચંદ્રકો ચોરી કરનાર જાણતો હતો કે તે અસલી છે  ? તેનું રહસ્ય ઉકેલી શકાતું ન હતું. ચોરાયેલા ચંદ્રક પરત મેળવવા માટે આશ્રમની કિશન ત્રિવેદીએ કોઈ જ પ્રયાસ કર્યા ન હતા. એક પછી એક આવી વસ્તુઓ ગુમ થઈ રહી હતી.

પોલીસ ફરિયાદ ન થઈ

આ વિગતો ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસ સમાચારપત્રના પત્રકાર મોહનલાલે મેળવીને જનસત્તા સમાચારપત્રમાં પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા. ચોરી થઈ તેના ત્રણ મહિના પછી ઓગસ્ટ 1974માં ડાહ્યાભાઈ નાયકે જાહેર ખુલાસો કર્યો હતો કે, ગાંધીજીએ 1930માં દાંડી કૂચ વખતે આશ્રમ છોડ્યો પછી આશ્રમને જાહેર જનતા માટે 1950માં ખૂલ્લો મૂકવામાં આવ્યો હતો. ત્યારે ગાંધીજીની મૂળ વસ્તુઓ ખાસ ન હતી. જે હતી તે દિલ્હીના સંગ્રહાલયમાં મોકલી આપવામાં આવી હતી જ્યા સુરક્ષિત છે. જો ભારતના વાઈસ રોયને તે ચંદ્રકો પરત કરી દેવામાં આવ્યા હતા તો તે આશ્રમમાં પરત કઈ રીતે આવ્યા તે અંગે આશ્રમના સંચાલકોએ ક્યારેય જવાબ આપ્યો ન હતો. ચોરી થઈ તે અંગે કોઈ પોલીસ ફરિયાદ પણ કરવામાં આવી ન હતી.

આશ્રમની ડાયરીમાં નોંધ કરી

ચોરી થઈ તે જ દિવસે સંગ્રહાલયના જવાબદાર કારકુને આશ્રમની રોજીંદી ટેબલ ડાયરીમાં નોંધ કરીને નિયામકને ફરિયાદનો અહેવાલ આપ્યો હતો. છતાં તેની પોલીસ ફરિયાદ ન થઈ. ડાયરીના 6 જૂન 1974ના પાના પર લખવામાં આવ્યું હતું કે, બપોરે ઈશ્વર (પટેલ) જમવા ગયેલા તે સમય દરમિયાન હ્રદય કૂંજના રસોઈ ખંડમાંના શો કેસનો નકૂચો તોડીને કોઈ બે મેડલ લઈ ગયું. સ્વહસ્તે લખેલી આ નોંધ બતાવે છે કે આ મેડલ કેટલાં મહત્વના હતા.

ગાંધીજીએ એવું શું કર્યું હતું કે તેમને દક્ષિણ આફ્રિકાની અંગ્રેજ સરકારે તેમને સુવર્ણ ચંદ્રકો આપ્યા હતા ? એ બાબાત ગાંધાજીના જ શબ્દોમાં જ અહીં મૂકી છે.

બોઅર યુદ્ધ અંગે ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે,

“સને 1897થી ’99 દરમિયાનના જિંદગીના બીજા અનેક અનુભવો છોડીને હવે બોઅર યુદ્ધ ઉપર આવું છું. આ યુદ્ધ જ્યારે થયું ત્યારે મારી પોતાની લાગણી કેવળ બોઅરો તરફ હતી. પણ આવી બાબતમાં વ્યક્તિગત વિચારો મુજબ કામ કરવાનો અધિકાર મને હજુ પ્રાપ્ત નથી થયો એમ હું માનતો હતો. આ બાબતની ગડમથલનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ મેં દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહના ઇતિહાસમાં કર્યું છે, તેથી અહીં કરવા નથી ઇચ્છતો. જિજ્ઞાસુને તે ઇતિહાસ વાંચી જવા સૂચવું છું. અહીં તો એટલું જ કહેવું બસ છે કે, બ્રિટિશ રાજ્ય તરફની મારી વફાદારી મને તે યુદ્ધમાં ભાગ લેવા બળાત્કારે ઘસડી ગઈ. મને લાગ્યું કે, જો હું બ્રિટિશ રૈયત તરીકે હકો માગી રહ્યો હતો, તો બ્રિટિશ રૈયત તરીકે બ્રિટિશ રાજ્યના રક્ષણમાં ભાગ આપવાનો મારો ધર્મ હતો. હિંદુસ્તાનની સંપૂર્ણ ઉન્નતિ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાં થઈ શકે એવો મારો અભિપ્રાય તે કાળે હતો.”

બ્રિટીશ સરકારે ના પાડી

“તેથી, જેટલા સાથીઓ મળ્યા તેટલા મેળવીને અને અનેક મુસીબતો વેઠીને અમે ઘાયલ થયેલાઓની શુશ્રૂષા કરનારી એક ટુકડી ઊભી કરી, અત્યાર સુધી સામાન્ય રીતે અહીંના અંગ્રેજોમાં હિંદીઓ જોખમનાં કામ ન ખેડે, સ્વાર્થ ઉપરાંત બીજું કશું તેમને ન સૂઝે, એવી જ માન્યતા હતી. તેથી ઘણાં અંગ્રેજ મિત્રોએ મને નિરાશાના જ જવાબો આપ્યા. માત્ર દા. બૂથે ખૂબ ઉત્તેજન આપ્યું. તેમણે અમને ઘાયલ યોદ્ધાઓની સારવાર કરવાની તાલીમ આપી. અમારી લાયકાતનાં દાક્તરનાં પ્રમાણપત્રો મેળવ્યા. મિ. લૉટન તથા મરહૂમ મિ. એસ્કંબે પણ આ પગલું પસંદ કર્યું. આખરે લડાઈમાં સેવા કરવા દેવાની અમે સરકારને અરજી કરી. જવાબમાં સરકારે ઉપકાર માન્યો. પણ અમારી સેવાની તે વેળા જરૂર નહોતી એમ અમને જણાવવામાં આવ્યું.

પણ મારે એવી ‘ના’થી સંતોષ માની બેસવું નહોતું. દા. બૂથની મદદ લઈ તેમની સાથે હું નાતાલના બિશપને મળ્યો. અમારી ટુકડીમાં ઘણા ખ્રિસ્તી હિંદીઓ હતા. બિશપને મારી માગણી બહુ ગમી. તેમણે મદદ કરવાનું સૂચન આપ્યું.”

1100 ભારતીયઓએ યુદ્ધમાં ઘાયલ સૈનિકોને મદદ કરી

“દરમિયાન, સંજોગો પોતાનું કામ કરી રહ્યા હતા. બોઅરોની તૈયારી, દૃઢતા, વીરતા ઇત્યાદિ ધાર્યા કરતાં વધારે તેજસ્વી નીવડ્યાં. સરકારને ઘણા રંગરૂટોનો ખપ પડયો, અને અંતે અમારી માગણીનો સ્વીકાર થયો.

આ ટુકડીમાં લગભગ 1100 જણ હતા, તેમાં લગભગ 40 મુખી હતા. બીજા ત્રણસેંક સ્વતંત્ર હિંદીઓ ભરતીમાં દાખલ થયા હતા. બાકીના ગિરમીટિયા હતા. દા. બૂથ પણ અમારી સાથે હતા. ટુકડીએ કામ સરસ કર્યું, જોકે તેને દારૂગોળાની બહાર કામ કરવાનું હતું અને તેને ‘રેડ ક્રૉસ’નું રક્ષણ હતું. છતાં ભીડને સમયે દારૂગોળાની હદની અંદર કામ કરવાની તક પણ અમને મળી. આવા જોખમમાં ન ઊતરવાનો કરાર સરકારે પોતાની ઇચ્છાથી અમારી જોડે કર્યો હતો. પણ સ્પિયાંકોપની હાર પછી સ્થિતિ બદલાઈ તેથી જનરલ બુલરે સંદેશો મોકલાવ્યો કે, જોકે અમે જોખમ વહોરવાને બંધાયેલા નહોતા, છતાં જો અમે તેવું જોખમ વહોરીને ઘાયલ સિપાઈઓને તેમ જ અમલદારોને રણક્ષેત્રમાંથી ઊંચકી ડોળીઓમાં ખસેડી લઈ જવા તૈયાર થઈશું તો સરકાર ઉપકાર માનશે. અમે તો જોખમ વહોરવા તત્પર જ હતા. એટલે સ્પિયાંકોપના યુદ્ધ પછી અમે દારૂગોળાની હદની અંદર કામ કરતા થઈ ગયા.”

દોઢ મહિનો યુદ્ધના ગોળા વચ્ચે કામ કર્યું

“આ દિવસોમાં બધાને ઘણી વાર દહાડાની વીસપચીસ માઈલની મજલ કરવી પડતી; અને એક વખત તો ઘાયલોને ડોળીમાં ઊંચકીને તેટલા માઈલ ચાલવું પડયું હતું. જે ઘાયલ થયેલ યોદ્ધાઓને અમારે આમ ઊંચકીને જવાનું હતું તેમાં જનરલ વુડગેટ વગેરે પણ હતા.

છ અઠવાડિયાંને અંતે અમારી ટુકડીને વિદાયગીરી આપવામાં આવી. સ્પિયાંકોપ અને વાલક્રાન્ઝની હાર પછી લેડીસ્મિથ વગેરે સ્થળોને બોઅરોના ઘેરામાંથી મહાવેગે મુક્ત કરવાનો વિચાર બ્રિટિશ સેનાપતિએ માંડી વાળ્યો હતો, અને ઇંગ્લંડથી તથા હિંદુસ્તાનથી બીજા વધારે લશ્કરની રાહ જોવાનો તથા ધીમે કામ લેવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો.

અમારા નાનકડા કામની તે વેળા તો બહુ સ્તુતિ થઈ. એથી હિંદીઓની પ્રતિષ્ઠા વધી. ‘છેવટ હિંદીઓ સામ્રાજ્યના વારસ તો છે જ’ એવાં ગીતો ગવાયાં. જનરલ બુલરે અમારી ટુકડીના કાર્યની પોતાના ખરીતામાં તારીફ કરી. મુખીઓને લડાઈના ચાંદ પણ મળ્યા.”

યુદ્ધમાં ભાગ લેવાથી અંગ્રેજો સાથે મિત્રતા વધી

“હિંદી કોમ વધારે સંગઠિત થઈ. હું ગિરમીટિયા હિંદીઓના પ્રસંગમાં ઘણો વધારે આવી શક્યો. તેમનામાં વધારે જાગૃતિ આવી. અને હિંદુ, મુસલમાન, ખ્રિસ્તી મદ્રાસી, ગુજરાતી, સિંધી  –  બધા હિંદી છીએ એ લાગણી વધારે દૃઢ થઈ. સહુએ માન્યું કે હવે હિંદીઓ ઉપરનાં દુઃખ દૂર થવાં જ જોઈએ. ગોરાઓની વર્તણૂકમાં પણ તે વખતે તો ચોખ્ખો ફેરફાર જણાયો.

લડાઈમાં જે ગોરાઓનો પ્રસંગ પડયો તે મીઠો હતો. હજારો ‘ટૉમી’ઓના સહવાસમાં અમે આવ્યા. તેઓ અમારી સાથે મિત્રભાવે વર્તતા ને અમે તેમની સેવા સારુ હતા એ જાણી ઉપકાર માનતા.

મનુષ્યસ્વભાવ દુઃખને સમયે કેવો પીગળે છે એનું એક મધુર સ્મરણ અહીં નોંધ્યા વિના ન રહી શકાય. અમે ચીવલી છાવણી તરફ જતા હતા. આ એ જ ક્ષેત્ર હતું જ્યાં લૉર્ડ રૉબર્ટ્સના પુત્ર લેફ્ટનન્ટ રૉબર્ટ્સને મરણઘા વાગ્યો હતો. લેફ્ટનન્ટ રૉબર્ટ્સ શબને લઈ જવાનું માન અમારી ટુકડી પામી હતી. વળતે દહાડે તાપ સખત હતો. અમે કૂચ કરી રહ્યા હતા. સહુ તરસ્યા હતા. પાણી પીવાને સારુ રસ્તામાં એક નાનકડો ઝરો હતો. કોણ પહેલાં પાણી પીએ? ‘ટૉમી’ઓ પી રહ્યા પછી આપણે પીશું એમ મેં ધાર્યું હતું. ‘ટૉમી’ઓએ અમને જોઈ તુરત અમને પહેલાં પાણી પીવા દેવા આગ્રહ માંડયો, ને એમ ઘણી વાર સુધી અમારી વચ્ચે ‘તમે પહેલાં, અમે પછી’ એવી મીઠી તાણાતાણ ચાલી.”

ગાંધીજી અહિંસામાં માનતાં હતા છતાં યુદ્ધમાં ભાગ લીધો

ગાંધીજી એ આ અંગે પછીથી લખ્યું હતું કે, “એક દિવસ મેં, બોઅર લડાઈમાં હિંદી સારવાર  –  ટુકડીએ જે કામ કર્યું હતું તે પર, દા. મલિકના પ્રમુખપણા હેઠળ ભાષણ આપ્યું. ‘ઇંગ્લિશમૅન’ સાથેનો મારો પરિચય આ વખતે પણ બહુ મદદગાર નીવડયો. મિ. સૉન્ડર્સ આ વેળા બીમાર રહેતા. પણ તેમની મદદ તો 1896ની સાલમાં મળેલી તેટલી જ મળી. આ ભાષણ ગોખલેને ગમ્યું હતું. અને જ્યારે દા. રૉયે મારા ભાષણના વખાણ કર્યા ત્યારે તે બહુ રાજી થયા.”

“જોકે બોઅર યુદ્ધમાં મેં ભાગ લીધાનું મિત્રો જાણતા હતા, તોપણ તેમણે માની લીધેલું કે ત્યાર બાદ મારા વિચારોમાં ફેરફાર થયો હશે.”

“હકીકતમાં જે વિચારશ્રેણીને વશ થઈ હું બોઅર યુદ્ધમાં પડયો હતો તેનો જ ઉપયોગ આ વેળા પણ કર્યો હતો. યુદ્ધમાં ભાગ લેવો એ અહિંસાની સાથે ગડ બેસે તેવું નથી એ હું બરોબર જોતો હતો. પણ કર્તવ્યનું ભાન થવું એ હમેશાં દીવા જેવું સ્પષ્ટ નથી હોતું. સત્યના પૂજારીને ઘણી વેળા ગોથાં ખાવાં પડે છે.”

આમ ગાંધીજીએ જે યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો તેમાં મેડલ મળ્યા હતા. તે અમૂલ્ય મેડલ ગાંધીજીના હ્રદય કૂંજમાંથી ચોરાઈ ગયા હતા. ગાંધીજીના સ્થળે જ્યાં અહિંસા, સત્ય અને ચોરી ન કરવી જેના ઉપદેશો જે સ્થળેથી આપવામાં આવતાં હતાં ત્યાંથી જ ચોરી થઈ હતી. ગાંધીજીએ આપેલા ઉપદેશનો ભંગ તેમની કર્મભૂમિ પરથી જ થઈ રહ્યો હતો. ગાંધીજીના વિચારોની અહીં હવે તો રોજે રોજ હત્યા થઈ રહી હતી. હત્યા કરનાર બીજા કોઈ નહીં પણ આશ્રમના સંકુચિત સંચાલકો દ્વારા થઈ રહી હતી.

બીજું શું ગયું હતું આશ્રમમાંથી ?