વિદેશી વાદ્ય હાર્મોનિયમ બનાવવાની અને રીપેર કરવાની કલા

ગુજરાતમાં ભજન અને ડાયરામાં સૌથી વધારે ઉપયોગ હાર્મોનિયમના સંગિતનો થાય છે. જેને ગુજરાતીમાં વાજાની પેટી કહે છે. પણ હાર્મોનિયમ વિદેશી વાદ્ય છે. બહુ ઓછા લોકો જાણે છે. જેમાં ધમણ વડે હવા ભરવાથી અંદરની ધાતુની ચીપોમાંથી સૂર નીકળે છે. ગાયક કલાકાર પોતે જ મોટાભાગે તે વગાડે છે.

સંગીત માહોલ બદલી નાખે છે અને તહેવારની ઉજવણી વાજિંત્રો વગર થઈ જ શકે નહીં. ગીત-સંગીતનો કાર્યક્રમ થાય તો તેમાં હાર્મોનિયમની સાથે અન્ય વાંજિત્રો પણ હોય જ છે.

સુરતમાં બે સદીથી ભરતભાઇ મિસ્ત્રી હાર્મોનિયમ વેચી રહ્યા છે, રિપેર કરી રહી છે. એવું કહી શકાય કે સુરતીઓને સંગીતનો શોખ લગાડી રહી છે. ગુજરાતમાં હાર્મોનિયમની કોઇ કંપની નથી. હેન્ડ મેડ હાર્મોનિયમ સ્વ.હીરાલાલની પેઢી જ બનાવે છે. ગુજરાત ઉપરાંત દિલ્હી-પંજાબમાં પણ સૂર બને છે.

વાજાપેટીનો વારસો
મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ રિપેરિંગ જેમાં પણ ખાસ કરીને હાર્મોનિયમ (વાજાપેટી) રિપેર કરવામાં એકહથ્થુ શાસન ધરાવતા ભરતભાઇ મિસ્ત્રી છે.

સૌથી પહેલા ફ્રાંસમાં હાર્મોનિયમ ચાલતા હતા. ફ્રાંસે હાર્મોનિયમની શોધ કરી હતી. જો કે, હાલ ત્યાં હાર્મોનિયમ બંધ થઇ ગયા છે. તેના બદલે અન્ય મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઉપયોગમાં લેવાય છે. પરંતુ ભારતમાં વારસો જળવાયેલો છે. ગુજરાતમાં તેઓ એકમાત્ર હાર્મોનિયમનું રિપેરિંગ કામ જાણે છે.

હાર્મોનિયમમાં જર્મન, પેરિસ અને ગુજરાતના ભાવનગર જિલ્લાના પાલીતાણામાં પિત્તળમાંથી ઉદભવતા સૂર બેસાડવામાં આવે છે. જર્મનીના સૂર પણ હવે મળવા મુશ્કેલ છે. પરંતુ સુરતમાં સંગીતકારો જ્યારે રિપેરિંગ માટે કોઇ જૂનું હાર્મોનિયમ લાવે છે. ત્યારે અમુક વખત તેમાં જર્મન અથવા તો પેરિસના સૂર હોય છે.

વારસો
પિતા હીરાલાલના નામથી ડબગરવાડ રાજરત્ન ચેમ્બર ખાતે તમામ પ્રકારનાં મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટના ડિલર અને મેકર ભરતભાઇ હીરાલાલ મિસ્ત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, હાર્મોનિયમ, સિતાર, ગીટાર, તંબુરો, વાયોલીનની રિપેરિંગની કારીગરી તેમને વારસામાં મળી છે. ધોરણ-10 સુધીનો અભ્યાસ કર્યા બાદ દીપક મિસ્ત્રી પિતા હીરાલાલ સાથે ધંધો કરવા લાગ્યા હતા. પિતાની જેમ હાર્મોનિયમ રિપેરિંગ કામમાં માસ્ટર બની ગયા.

વારસો ભારતમાં
મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ રિપેરિંગ જેમાં પણ ખાસ કરીને હાર્મોનિયમ (વાજાપેટી) રિપેર કરવામાં એકહથ્થુ શાસન ધરાવતા ભરતભાઇ મિસ્ત્રીએ હાર્મોનિયમનો ઇતિહાસ જણાવતાં કહ્યું હતું કે, સૌથી પહેલા ફ્રાંસમાં હાર્મોનિયમ ચાલતા હતા. ફ્રાંસે હાર્મોનિયમની શોધ કરી હતી. જો કે, હાલ ત્યાં હાર્મોનિયમ બંધ થઇ ગયા છે. તેના બદલે અન્ય મ્યુઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઉપયોગમાં લેવાય છે. પરંતુ ભારતમાં વારસો જળવાયેલો છે. ગુજરાતમાં તેઓ એકમાત્ર હાર્મોનિયમનું રિપેરિંગ કામ જાણે છે.

સૂરનો મુકાબલો નથી
ભરતભાઇ મિસ્ત્રીના મોટાભાઇ જયેશભાઇએ જણાવ્યું હતું કે, તેઓ માં રેણુકા મ્યુઝિકલના નામે નવાં હાર્મોનિયમ બનાવે છે. સંગીતની દુનિયામાં કેટલા પણ ઇલેક્ટ્રિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ આવે, પણ હાર્મોનિયમમાંથી નીકળતા સૂરનો કોઇ મુકાબલો ન કરી શકે. પિત્તળના સૂરમાંથી નીકળતું સંગીત હૃદયને સ્પર્શી જાય તેવું હોય છે. લોકગાયકો હાર્મોનિયમનો, તબલા, સિતાર, ગીટારનો જ ઉપયોગ કરે છે.

સુરત ફેક્ટરી
પરંપરાગત વાજિંત્રો રિપેર કરવાની કલાકારી જાણતા ડબગરવાડના મિસ્ત્રી પરિવાર પાસે વર્ષોથી સંગીતકારો હાર્મોનિયમ રિપેરિંગ કરવા માટે આવે છે. શહેર બહારથી પણ કલાકારો સુરત તેમની પાસે રિપેરિંગ માટે આવે છે, ત્યારે સુરતના કલાકારો પૈકી સુધીરભાઇ પારડી, સુનીલભાઇ મોદી, હેમંત ગાંધર્વ, સુનીલ રેવર તેમજ હેમાંગ વ્યાસ તેમની પાસે જ હાર્મોનિયમનું કામ કરાવે છે.

કિંમત
સ્વ.વલ્લભદાસ મિસ્ત્રીના સમયમાં હાર્મોનિયમની કિંમત કેટલી હતી તે તો નવી પેઢીને અંદાજે પણ યાદ નથી. પરંતુ 40 વર્ષ પહેલાં 1100થી 1200 રૂપિયામાં નવું હાર્મોનિયમ બનતું હતું. હાલ નવાની કિંમત 7,500થી શરૂ થઇને 1 લાખ રૂપિયા સુધી થઇ જાય છે.

તબલા, હાર્મોનિયમ અને મંજીરાનો ક્રેઝ યથાવત છે. કારણ કે ગરબીનો સાચો માહોલ ડીજેથી નહીં પરંતુ પ્રાચીન વાજિંત્રોથી જામે છે. માતાજીની આરાધના કરવા માટે હાર્મોનિયમ, તબલા અને મંજીરા દ્વારા રેલાતું સંગીત આજે પણ લોકપ્રિય છે અને આ કારણે જ નવરાત્રીનાં એક મહિના પહેલાથી જ નવા વાજિંત્રો ખરીદવા અને જૂના રીપેરીંગ કરાવવા માટે લોકો આવવા લાગે છે. ગત વર્ષ કરતાં આ વર્ષે વાંજિત્રોના ભાવમાં વધારો થયો છે. ગત વર્ષની સરખામણીએ આ વર્ષે વાજિંત્રોના ભાવમાં ખૂબ સામાન્ય વધારો થયો છે. તબલાનો ભાવ રૂા.3500થી લઈ 12,500 સુધીની રેન્જમાં જોવા મળે છે. તો મંજીરા રૂા.125થી લઈ 350 સુધીના વેચાય છે. અને હાર્મોનિયમ રૂા.6500થી લઈને રૂ. 15,000 સુધીના જ્યારે ઢોલક રૂા.1500થી લઈ રૂ. 5000 સુધીના આવે છે. શહેરમાં ઘણી જગ્યાએ સંગીત વિદ્યાલય, મ્યુઝીક એકેડેમીની શરુઆત થઈ ગયેલ છે. જેને કારણે શાસ્ત્રીય સંગીતના વાજિંત્રોની માંગમાં વધારો થયો છે. હાલના આધુનિક યુગમાં હજુ પણ યુવાનોમાં શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવાની ઈચ્છા અને તેને વિશે જાણવાની મહત્વકાંક્ષામાં દિવસે ને દિવસે વધારો થતો જોવા મળ્યો છે. જેને કારણે સંગીત વિદ્યાલય અને મ્યુઝીક એકેડેમીમાં વાજિંત્રોની માંગ વધી  છે.

ફ્રાન્સનું વાજિંત્ર છે
જે વાજિંત્રો વાગે છે અને આપણે ઝુમી ઉઠીએ છીએ તેવા હાર્મોનિયમમાં હીરાલાલ નરોત્તમદાસની પેઢી માસ્ટર ગણાય છે. હાર્મોનિયમ ભારતીય વાજિંત્ર નથી. મુળ એ ફ્રાન્સનું વાજિંત્ર ગણાય છે. સૌ પ્રથમ ફ્રાન્સના કારીગરો દ્વારા હાર્મોનિયમ બનાવવામાં આવ્યું હતું. બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ સંગીતની દુનિયામાં તેનો વપરાશ ઓછો થયો પરંતુ ભારતના કલાકારોએ વાજાપેટી (હાર્મોનિયમ)ના સૂરને જાળવી રાખ્યા છે,

ટેક્નોલોજી વધતા હાર્મોનિયમને બદલે બેન્જો અને કિબોર્ડ સંગીતકારો વપરાશ કરતા થયા, પરંતુ હાર્મોનિયમના જે સૂર નીકળે છે તેવા સૂરનો કોઇ મુકાબલો નથી તેવું સુરતમાં વર્ષોથી હાર્મોનિયમનું રિપેરિંગ કરતા ભરત હીરાલાલ મિસ્ત્રી જણાવી રહ્યા છે.

ભરત મિસ્ત્રીના પિતા સ્વ.હીરાલાલ નરોત્તમદાસ મિસ્ત્રીનો જન્મ તા.27-7-1911ના રોજ થયો હતો. હીરાલાલને પેઢી દર પેઢી તેમના પિતા સ્વ.વલ્લભભાઇ મિસ્ત્રી પાસેથી વાજિંત્રો તેમાં પણ ખાસ કરીને હાર્મોનિયમ રિપેર કરવાની કારીગરી આવડી ગઈ હતી. વાજિંત્રોમાં હાર્મોનિયમ ઉપરાંત સિતાર, ગીટાર, તંબુરો, ફ્લ્યૂટ, વાયોલીન રિપેર કરવામાં હીરાલાલ નરોત્તમદાસના પુત્ર જયેશ મિસ્ત્રી તેમના ભાઇ ભરત મિસ્ત્રી તેમજ રમેશ મિસ્ત્રીની માસ્ટરી છે.

વંશવેલો
સ્વ. વલ્લભભાઇ મિસ્ત્રી, સ્વ. નરોત્તમદાસ વલ્લભભાઈ મિસ્ત્રી, સ્વ. હીરાલાલ નરોત્તમદાસ મિસ્ત્રી, રમેશભાઈ હીરાલાલ મિસ્ત્રી, જયેશભાઈ હીરાલાલ મિસ્ત્રી, ભરતભાઈ હીરાલાલ મિસ્ત્રી, નિતીન રમેશ મિસ્ત્રી, ચેતન જયેશ મિસ્ત્રી, વિક્કી જયેશ મિસ્ત્રી, નીરવ ભરતભાઈ મિસ્ત્રી, વિનય મિસ્ત્રી

આકાશ યાદવની વાત

કેટલાક દાયકાઓ પહેલા તે છત્તીસગઢ અને ગુજરાત રાજ્યમાં હાર્મોનિયમ – પેટીવાજાના સમારકામ માટે કારીગર તરીકે આકાશ યાદવ આવતાં હતા. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ત્યાં તેની કમાણી સતત ઘટી રહી છે. તેથી, છેલ્લા 30 વર્ષથી તેમની કલાના ખરીદનાર મહારાષ્ટ્રમાંથી જાય છે. તેના કામની આટલી સારી અને નિયમિત માંગ બીજા કોઈ રાજ્યમાં નથી. તેમની સૌથી વધુ કમાણી કોલ્હાપુર-સાંગલી-મિરાજ પટ્ટામાં છે. તેનું ગામ ગાંધીગ્રામ છે.

24 વર્ષીય આકાશ યાદવ કહે છે.
આકાશ અને તેના 17 કારીગરોનું જૂથ દુર્લભ છે. દર વર્ષે ઑક્ટોબર અને જૂન વચ્ચે, તેઓ મધ્યપ્રદેશથી મહારાષ્ટ્ર સુધીના લગભગ 20 શહેરોમાં સંવાદીની સમારકામ માટે જાય છે. આ કાર્ય માટે શાસ્ત્રીય સંગીતની સારી સમજ અને અસાધારણ સાંભળવાની ક્ષમતા ઉપરાંત અપાર કૌશલ્યની જરૂર છે.

મોટા ભાગના સ્થળોએ તેને પેટીવાલે તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કારણ કે તે પોતાની સાથે કોમ્યુનિકેટર અને ટૂલ બોક્સ રાખે છે. તે બધા મધ્યપ્રદેશમાં યાદવ જાતિના ગવળી જાતિના આહિર અથવા કારાહિર પેટા-જનજાતિના છે.
ભારતીય સંગીતનાં સાધનો અને સમાધિની માટે પણ એક મોટું બજાર છે. અમને પંઢરપુર અને પુણેમાં પણ સારા પૈસા મળે છે.

મધ્યપ્રદેશના જબલપુરમાં સાંબદિનીના કેટલાક પેઢીના પેટી વાજુ – બોક્સ રિપેરિંગ કારીગરો છટણીને કારણે છેલ્લા બે મહિનાથી મહારાષ્ટ્રના રેનાપુરમાં ફસાયેલા છે. અત્યંત દુર્લભ કૌશલ્ય ધરાવતા આ કારીગરોએ આ પરિસ્થિતિનો સામનો કર્યો

ઇરા દેઉલગાંવકર
અનુવાદક: કૌશલ કાલુ

ગુજરાતમાં ફિલ્મી ગીતો, જેમાં હાર્મોનિયમ બહુ પ્રાભાવક રીતે પ્રયોજાયું હોય તેની વાત. નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે હિન્દી ફિલ્મી ગીતોમાં હાર્મોનિયમ વાદન મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારનાં ગીતોમાં પડદે જોવા મળે છે _ કોઈ જાહેર સમારંભમાં રજૂઆત કરી રહેલાં અભિનેતા/ત્રી ગાઈ રહ્યાં હોય ત્યારે, મુજરા પ્રકારનાં ગીતોમાં સંગત તરીકે,. શેરીગાયકો ગાવાની સાથેસાથે હાર્મોનિયમ વગાડતા હોય તે રીતે.

આકાશ યાદવ મહારાષ્ટ્રના લાતુર શહેરથી 18 કિમી દૂર ગામ રેનપુરમાં હતો. 18 પેટીવાળો અને તેમના પરિવારો મળીને કુલ 81 લોકો બનાવે છે. ખુલ્લા મેદાનમાં મૂકેલા તંબુઓમાં તે રહે છે. રેણાપુર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને તેમને ત્યાં રહેવાની પરવાનગી આપી હતી.

તેમનું ગામ મધ્યપ્રદેશના જબલપુર જિલ્લાના સિહોરા તાલુકામાં 940 (2011ની વસ્તી ગણતરી) ની વસ્તી સાથેનું ગાંધીગ્રામ છે. દર વર્ષે પ્રવાસ શરૂ કરતા પહેલા, અમે અમારા ગામમાં અમારા પડોશીઓને મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજો આપીએ છીએ. રેશનકાર્ડ નથી.

ર્વર પેટીની પટ્ટીને ટ્યુન કરવા માટે સ્વરસ અને શ્રુતિઓના અસાધારણ જ્ઞાનની જરૂર પડે છે. 7 આદિમ શ્રુતિઓ અને 22 શ્રુતિઓ બે શ્રુતિઓ વચ્ચે જગ્યા ભરે છે.

1,500 રૂપિયા કમાય છે.

81 લોકોના આ જૂથમાં 18 પુરુષો, 17 મહિલાઓ અને 16 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના 46 બાળકોનો સમાવેશ થાય છે. સ્ત્રીઓ એ જુએ છે કે બધા પરિવારો શું ઈચ્છે છે અને શું નથી ઈચ્છતા. લોકો બોક્સ રિપેર કરવાનું કામ કરે છે.

ક્યારેક 6,000 રૂપિયા મળે છે – અને કેટલીકવાર એક બોક્સ ટ્યુન કરવા માટે 1,000-2,000 રૂપિયા મળે છે, જ્યારે અન્ય નાના કામો જેમ કે લીક કરવા માટે બેલ્ટ રિપેર કરવા માટે રૂ. 500-700નો ખર્ચ થાય છે.

તે દર વર્ષે ઓક્ટોબર અને જૂનની વચ્ચે તેના પરિવાર સાથે જબલપુરથી મહારાષ્ટ્રની મુસાફરી કરે છે, માત્ર વરસાદની મોસમમાં ઘરે જ રહે છે. તે છેલ્લા 30 વર્ષથી મહારાષ્ટ્રની મુલાકાતે છે અને તેનો સામાન્ય માર્ગ છે – જબલપુરથી જલગાંવ જિલ્લાના ભુસાવલ સુધી ટ્રેન પકડવા માટે. ત્યાંથી તેઓ કોલ્હાપુર, લાતુર, નાંદેડ, નાગપુર, પુણે, સાંગલી, વર્ધા વગેરે જેવા ઓછામાં ઓછા 20 શહેરોની મુલાકાત લે છે.

આકાશ યાદવ તેની પત્ની અમિતી અને પુત્રીઓ દામિની અને યામિની સાથે હોય છે.

તેમના સામાનમાં બોક્સ અને સમારકામના સાધનો ઉપરાંત તંબુ, કેટલાક વાસણો, કેટલાક રાશન અને ખોરાકનો સમાવેશ થાય છે. આ બોજ તેમના પ્રવાસનો ખર્ચ વધારે છે. 80 લોકો માટે અને 50 કિમીના અંતર માટે બે મિનિબસ ભાડે લો. તેની કિંમત 2,000 રૂપિયા છે. તેથી તેઓ ટ્રેન અથવા પગપાળા મુસાફરી કરવાનું પસંદ કરે છે.

સંગીત શિક્ષક અને આવર્તનના સ્થાપક શશિકાંત દેશમુખ કહે છે, “શાસ્ત્રીય સંગીતના વારસાને જાળવવામાં લોકોને મદદ કરવી એ અમારી ફરજ છે.”

આ લોકો વ્યવસાયે કારીગરો કેવી રીતે બન્યા? પુત્ર આકાશ આ વ્યવસાયમાં ચોથી પેઢી છે, દાદી પરિવારમાં 60-70 વર્ષ પહેલાં સંગીતનાં સાધનોના દુકાનદારો પાસેથી આ વેપાર શીખ્યા હતા, જેઓ શાસ્ત્રીય સંગીત શીખ્યા હતા અને બૉક્સ વગાડતા હતા. ધંધાના કારણે ભૂમિહીન હતા, પરિવારને ઉદ્યોગ મળી ગયો.

કીબોર્ડ અને સ્ટ્રેપ દૂર કરીને કોમ્યુનિકેટર સમારકામ હેઠળ છે.

હાર્મોનિયમ, એક સંગીતનું સાધન જે યુરોપમાં ઉદ્દભવ્યું હતું, તે 19મી સદીના અંતમાં ભારતમાં પ્રથમવાર આવ્યું હતું. 1875 માં, પ્રથમ ભારતીય નિર્મિત હાર્મોનિયમ અથવા સંવાદિની – હાથથી સંચાલિત રીડ્સ સાથે – બનાવવામાં આવી હતી. અને ઉત્તરમાં વપરાતું મુખ્ય સાધન બની ગયું. એટલે કે અશોક યાદવનો પરિવાર ભારતમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યો ત્યારથી અડધા સમયથી હાર્મોનિયમ સાથે જોડાયેલો છે.

અમૃતસરના અકાલતખ્તમાંથી હાર્મોનિયમને એક વાદ્ય તરીકે દૂર કરવા માટેની વાત જ્ઞાની હરપ્રિતસિંઘે કરી છે. કારણ એ હાર્મોનિયમ વિદેશી વાદ્ય છે. આ હાર્મોનિયમની જગ્યાએ તંતુ વાદ્ય કે જે વાદ્ય આપણી નીપજ છે. એનો ઉપયોગ અકાલતખ્ત ખાતે કરવાનું શરૂ કર્યું છે. એટલું ભળી ગયું છે કે એને આપણી સંગીતની દુનિયામાંથી હટાવી શકાય એમ નથી જ.

સંગીતકારો, ફિલ્મી ગીતોની ધૂનો હાર્મોનિયમ ઉપર જ તૈયાર કરતા હતા અને હાર્મોનિયમ ઉપર બનેલી ધૂનોને આપણા ગાયકો પોતાનો સ્વર આપતા હતા. આજે એ રીતે તૈયાર થયેલા હજારો ગીતો છે.

છેલ્લા દસ વર્ષથી, ખાસ કરીને જૂન અને ઑક્ટોબરની વચ્ચે, જ્યારે અશોક જબલપુરમાં તેના ગામ પાછો આવે છે, ત્યારે તે ખેતરોમાં કામ કરે છે.

દર વર્ષે મહારાષ્ટ્રની મુલાકાત કેમ લો છો? અશોક કહે છે કે, કેટલાક દાયકાઓ પહેલા તે છત્તીસગઢ અને ગુજરાત રાજ્યમાં જતો હતો, પરંતુ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ત્યાં તેની કમાણી સતત ઘટી રહી છે. તેથી, છેલ્લા 30 વર્ષથી, તેમની કલાના ખરીદનાર મહારાષ્ટ્રમાંથી જ છે.

અમારા કામની આટલી સારી અને નિયમિત માંગ બીજા કોઈ રાજ્યમાં નથી, અશોક કહે છે કે તેમની સૌથી વધુ કમાણી કોલ્હાપુર-સાંગલી-મિરાજ પટ્ટામાં છે. ભારતીય સંગીતનાં સાધનો અને સમાદિની માટે પણ એક મોટું બજાર છે અમને પંઢરપુર અને પુણેમાં પણ સારા પૈસા મળે છે.

લોકડાઉનની શરૂઆતથી જ આ 18 પરિવારો ખુલ્લા મેદાનમાં મૂકેલા તંબુઓમાં ફસાયેલા છે. રેણાપુર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને તેમને ત્યાં રહેવાની પરવાનગી આપી હતી.

આવર્તનના શશિકાંત દેશમુખ કહે છે, “પટ્ટીને ટ્યુન કરવા માટે સ્વર અને શ્રુતિનું અસાધારણ જ્ઞાન જરૂરી છે.” “ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતમાં કુલ 7 મૂળભૂત નોંધો છે અને 22 શ્રુતિઓ બે નોંધો વચ્ચેની જગ્યા ભરે છે. દરેક નોંધ અને શ્રુતિ વચ્ચેની વધઘટને સમજવી અને પછી તેની નોંધોને વાઇબ્રણ, પત્તી, તાલ અને લયમાં સ્વીકારવી જોઈએ. ગાવામાં સંપૂર્ણ રીતે નિપુણતા મેળવે છે.”

કાન ખૂબ જ સચેત હોવા જોઈએ અને સૂક્ષ્મ વધઘટ વચ્ચેનો તફાવત પારખવા સક્ષમ હોવા જોઈએ. આ કૌશલ્ય ખૂબ જ દુર્લભ છે કારણ કે તેને સ્વર કેન્દ્ર સુધી પહોંચવા માટે નિપુણતાની જરૂર છે. આ તેના માસ્ટર્સ છે. તેમની પાસે સંદેશાવ્યવહારના વિજ્ઞાનમાં નિપુણતા મેળવવાનો મહાન વારસો છે.

કીબોર્ડ અને કમ્પ્યુટર જેમ કે ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ કમ્પ્યુટર અંગો મૂકી દે છે.

રાજકોટના શુભમ શિવાભાઈ તબલાવાળા પાસે 150 વર્ષ પહેલા વપરાતા સાધનો છે અને આજના જમાનાના સાધનો પણ છે. તબલા, ખડતાલ, રાવણહથ્થો, હાર્મોનિયમ, ગિટાર, કેશિયો સહિત અનેક પ્રકારના સંગીતના સાધનો જોવા મળશે. પહેલાના સમયમાં કેવા સંગીતના સાધનો હતા અને અત્યારના સમયમાં કેવા સંગીતના સાધનો છે.

જાહેરાત
શિવાભાઈ તબલાવાળા 7મી પેઢી છે. આ પેઢીને 150 વર્ષ થઈ ગયા છે. ચામડા પર વસ્તુ આવતી હતી, જે વસ્તુઓ હવે અત્યારે ઓછી જોવા મળે છે. અત્યારે જે વસ્તુઓ આવે છે તે પ્લાસ્ટિક ઉપર વસ્તુઓ આવે છે.

પહેલા જે સંગીતના સાધનો આવતા તે બનાવવામાં ઘણો સમય લાગતો. હાર્મોનિયમ આવતુ હતું તે ખુબ જ સારું આવતું હતું. પહેલાના હાર્મોનિયમ જર્મન, બ્રીજ અને પેરિસ બ્રીજથી આવતા હતા. જોકે એ હવે આવા આવતા નથી. અત્યારના હાર્મોનિયમ પહેલા જેવા નથી, પાલીતાણાના સુરના આવે છે.

લાકડું
પહેલાનું લાકડું સાગ અને સિસમનું આવતું હતું. અત્યારે લીમડો અને દેવદાર જેવા લાકડા આવે છે. અત્યારના હાર્મોનિયમ સાડા 6 હજારથી દોઢ લાખ સુધીના આવે છે. તબાલમાં અત્યારે બોલ્ટ સિસ્ટમ વધારે થઈ ગઈ છે. પહેલા જેવું વાધર ખેચવાનું આવતું હોય ચામડાનું એ હવે ઓછુ થઈ ગયું છે. તબલામાં અત્યારે વાધર જ આવે છે, અત્યારે જે પણ તબલા લેવા આવે તેને ઉતાવડમાં જ જોઈતા હોય છે. ઢોલક, હાર્મોનિયમ, તબલા, ફોરપીસ, કેશિયો પાર્ટીના હાર્મોનિયમ અને જુના જમાનાના હાર્મોનિયમ છે.

કેશિયો
પહેલાની જે ખડતાલ કે ખંજરી આવતી હતી તે પિતળની અને ચામડાની આવતી હતી. હાર્મોનિયમ પહેલા જે આવતા તે મુજબ અત્યારના હાર્મોનિયમ તદ્દન અલગ જ છે. અત્યારના જમાના પ્રમાણે તેને કેશિયો કહેવામાં આવે છે. અત્યારે કિબોર્ડ વધારે વપરાય છે. પહેલાના સમયમાં ભજન, કીર્તન કે રામામંડળ હોય ત્યારે જે સંગીત વગાડવામાં આવતું હતું તે જ અત્યારના જમાનાનું હાર્મોનિયમ છે. અત્યારે બધે જ હાર્મોનિયમ જ છે.

જાહેરાત
તબલાને ઘણાં નામથી બોલાવે છે. જેમ કે સ્ટીલનું બાઈણું, લીમડાના લાકડાના તબલા. ભોણીયુ કહેવામાં આવે છે તેને પહેલાના જમાનામાં ડોકણ કહેવામાં આવતુ હતું. આ ડોકણ સ્ટીલ, લાકડા અને તાંબાનું હોય છે. પહેલના સમયમાં તાંબાનો જ ઉપયોગ થાય છે.

ગિટાર
ગિટારનો ઉપયોગ થાય છે. પહેલના સમયમાં ભજન, કીર્તન કે રામામંડળમાં હોય ત્યારે રાવણહથ્થો વપરાતો હતો. અત્યારના ગીત બધા ગિટાર પર ગાવામાં આવે છે. જુના જમાનાના સંગીતના સાધનો અહિંયાથી મળે છે.