ગુજરાતના વિશ્વ વેપારી વીરજી વોરાને, શિવાજીએ સુરત સળગાવીને બરબાદ કર્યા

ગુજરાતના વિશ્વ વેપારી વીરજી વોરાને, શિવાજીએ સુરત સળગાવીને બરબાદ કર્યા

– બીબીસી ગુજરાતી વેબસાઈટના આભાર સાથે આ લેખ પ્રસિદ્ધ કરીએ છીએ. જે ગુજરાતના પ્રતિષ્ઠિત રાજકીય નેતા અને ગુજરાતની ભાજપ સરકારમાં મોદી અને કેશુભાઈની સરકારમાં પ્રધાન રહીને સારી કામગીરી કરનારા જયનારાયણ વ્યાસે આ અહેવાલ લખ્યો હતો. 

ડૉ. જય નારાયણ વ્યાસ
બી. બી. સી. ગુજરાતી માટે
12 માર્ચ 2020
અપડેટેડ 8 નવેમ્બર 2020

સુરતની જાહોજલાલી જોઈ શિવાજીએ તેની ઉપર ચઢાઈ કરેલી

ગુજરાતનાં બંદરો અને અગ્નિ-એશિયા, પૂર્વ-એશિયા, આફ્રિકા તેમજ ચીન, જાવા, સુમાત્રા, બાલિ, મસાલાના ટાપુઓ અને કંબોડિયાથી શરૂ કરીને છેક મોચા તેમજ ઍલેક્ઝાન્ડ્રિયા જેવાં બંદરો સાથે ગુજરાતીઓ ધમધોકાર વેપાર ખેડતા.

ગુજરાતનાં વહાણો એ ધરતી ઉપરનાં 84 બંદરોમાં પોતાનો વાવટો લહેરાવ્યો છે.

આવા જ આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર ક્ષેત્રે ધ્રુવતારક બની ચમકી જનાર એક વ્યક્તિત્વનું નામ તે વીરજી વોરા (1585-1670). વીરજી વોરાની પ્રતિષ્ઠાનો પરચમ હિંદના વેપારીઓમાં લહેરાતો હતો.

આમ તો વીરજી વોરા એટલે અમદાવાદના નગરશેઠ શાંતિલાલ ઝવેરી (1590-1660)ના સમકાલીન. સરખામણી કરીએ તો ભારતમાં શાંતિલાલ ઝવેરી વધારે પ્રતિષ્ઠિત ખરા, પણ વીરજી વોરાની કીર્તિ તો સાત સમુંદર પાર પહોંચી હતી.

વીરજી વોરા એટલે સૂર્યપુત્રી તાપી નદીના કિનારે વિકસેલ સુરતમાં વેપારી હતી.

દેશ-વિદેશના એજન્ટો મારફત વ્યાપારને લગતી છેલ્લામાં છેલ્લી વિગતો મેળવતા. પોતાના પ્રતિસ્પર્ધીઓમાં, ખાસ કરીને યુરોપિયન કંપનીઓની સ્પર્ધાને પહોંચી વળવા વિશેષ સતર્ક રહેતા.

વહાણોની અવરજવર, વ્યાપારી સોદા, વિદેશી હૂંડિયામણના દરો વિગેરે વિશે તેની આ સતર્કતાને કારણે તેને સૌ પહેલાં ખબર પડી જતી. જેના કારણે મબલક કમાણી થતી.

વીરજી વોરા જથ્થાબંધ વેપારી હતો. સોનું, ચાંદી, કાપડ, ગળી, લાખ, મીણ, અકીક પથ્થરની બનાવટો, પરવાળા, પારો, સીસું, સૂંઠ, ખાંડ અને ટિન જેવી વસ્તુઓ તે પરદેશથી મંગાવી સુરતથી દેશદેશાવરમાં વેચાણ કરતા.

એ જમાનાની વાત છે જ્યારે મુંબઈ માત્ર માછીમારોનું બંદર હતું. એને કોઈ જાણતું પણ નહોતું. ત્યારે સુરતે તેનું નામ વિશ્વભરમાં રોશન કર્યું હતું, જેના હીરો વીરજી વોરા હતા.

વીરજી વોરાના નિર્ણયો એવા ત્વરિત અને નવતર રહેતા કે ભલભલા અરબ, પર્શિયન, ડચ કે ફ્રેંચ વેપારીઓને પણ તેની વ્યૂહરચના ભેદવી મુશ્કેલ પડતી.

વીરજીનો વ્યાપાર કેટલો બહોળો હશે તેનો અંદાજ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના દફતરોમાં નોંધાયેલી વિગતો પરથી મળે છે. વીરજી વોરાએ 1648માં એટલે કે શાહજહાંના સમયમાં 20 મણ ચા વેચી હતી. ચા અને કૉફી પીવાથી માથાનો દુખાવો દૂર થાય છે અને મન પ્રફુલ્લિત રહે છે તેવી વાત સુરતીઓ સમક્ષ બહુ કુનેહપૂર્વક મૂકીને એમને ચા અને કૉફી પીતા કર્યા હતા.
હિંદનાં વિવિધ નગરોમાં વસતા શ્રીમંતોમાં ચા અને કૉફીનું ચલણ મોભાનું પ્રતીક હોય એવી ફૅશન તરીકે સ્થાન અપાવ્યું.

એ જમાનામાં ચાના બગીચાઓ ચીનમાં હતા, જ્યારે કૉફીનું ઉત્પાદન રાતા સમુદ્ર તરફ આવેલા યમનમાં થતું.

પ્રયાસરૂપે સૌપ્રથમ થોડા જથ્થામાં ચા અને કૉફી ખરીદીને એણે અંગ્રેજ, ડચ ઉપરાંત તળ સુરતીઓને પણ પોતાના એજન્ટો મારફત ચાનો સ્વાદ કરાવ્યો. જેણે ચાખી તેના ચહેરા ઉપર મજા પડી હોય એવા ભાવ જોતાં વીરજીના રાજીપાનો પાર ન રહ્યો.

હવે તેને 20 મણ ચા અને 9 મણ કૉફી ખરીદીને ગુજરાતની બજારોમાં બંને પીણાં પ્રચલિત કર્યાં. છેવટે ચા અને કૉફી ભારતના બજારોમાં પ્રવેશી.

આમ ચા અને કૉફીને આપણે ત્યાં લઈ આવનાર અને પ્રચલિત કરનાર પ્રથમ સાહસિક વેપારી એટલે શાહસોદાગર વીરજી વોરા.

વીરજી વોરાએ ઈ.સ. 1633માં અંગ્રેજોને એક જ સોદામાં 12000 તોલા સોનું વેચ્યું હતું. વીરજી કેવો ખતરનાક હતો તેનો એક દાખલો.

1625માં એક વખતે અંગ્રેજ વેપારીઓએ બજાર માટે પીપર ખરીદવાનું નક્કી કર્યું. વીરજીને આની ગંધ આવી એટલે ટૂંક સમયમાં જ પીપર ભરીને આવતાં ડચ વહાણોનો આગોતરો સોદો કરી નાખ્યો. મલબાર કિનારેથી બધી જ પીપર ખરીદી લીધી અને અંગ્રેજોને દોઢા ભાવે વેચી.

વીરજીની આ પ્રકૃતિનું વર્ણન કરતાં અંગ્રેજોના સુરતની કોઠીના મુખ્ય વહીવટી અધિકારીએ બ્રિટન પત્ર લખ્યો કે વીરજી વોરા એ ખંધો ઇજારાવાદી છે.

એક શાહસોદાગર તરીકે વીરજી વોરાની ધાક ગણો કે પ્રતિષ્ઠા, અંગ્રેજો પણ વીરજીને ખુશ રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા અને અવારનવાર એને મોંઘી ભેટસોગાદોથી નવાજતા.

સુરતના સમાજ અને સાંસ્કૃતિક જીવનમાં વીરજીનું સ્થાન ઊંચું હતું. જરૂર પડે ત્યારે જહાંગીર અને શાહજહાં જેવા બાદશાહ તેને દિલ્હી તેડાવતા અને મહેમાનગતિ કરતા.

સુરતના ગવર્નરે જ્યારે અંગ્રેજોને ધાર્મિક છૂટછાટ આપવા માટે સભા બોલાવી ત્યારે વીરજીને ખાસ આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું.

ઈ.સ. 1664માં શિવાજીના આક્રમણ બાદ સુરત લૂંટયું, ત્યારે એની ફરતે પાક્કી ઈંટોની દીવાલની ડિઝાઇનને આખરી નિર્ણય લેવાની જવાબદારી વીરજી વોરા અને હાજી જાહીદ બેગને આપવામાં આવી. 1666માં ઔરંગઝેબની મંજૂરી મળ્યા બાદ ‘શહર પનાહ’ કોટ બાંધવાનો શરૂ થયો.

તારીખ 6 જાન્યુઆરી, 1664ની સવારે સુરતની જાહોજલાલીથી ચકિત શિવાજીએ સુરત પર આક્રમણ કર્યું.

શિવાજીની સુરત પરની ચડાઈ સતત પાંચ દિવસ સુધી ચાલી અને ભારે તારાજી થઈ. વીરજીની હવેલી અને ડચ કોઠી નજીક હતા. એની હવેલીમાંથી 22 રતલ મોતી, છ પીપ ભરીને સોનું અને ઝવેરાત શિવાજીને હાથ લાગ્યા.

વધારે મળવાની આશાએ શિવાજીએ વીરજીની હવેલી અને વખારમાં સુરંગ ચાપી.

આ રીતે ઈ.સ. 1664ની શિવાજીની પ્રથમ લૂંટ દરમિયાન વીરજી તારાજ (ફના) થઈ ગયા.

શિવાજીએ બીજી વખત 1670માં 3 ઑક્ટોબરથી 5 ઑક્ટોબર એમ ત્રણ દિવસ સુધી સુરત પર આક્રમણ કર્યું.

વીરજી વોરાએ 1670માં 85 વરસની જઈફ ઉંમરે સુરતથી ભાગીને સુવાલીમાં શરણું લીધું.

આ આઘાત ગણો કે ઉંમર, 1670માં તેનું મૃત્યુ થયું. વીરજી વ્યાપારીઓમાં શહેનશાહ હતો અને શહેનશાહોમાં એ વેપારી હતો.

વીરજી સોળમી સદીના સુરતના અને ગુજરાતના ઇતિહાસનું એક મહત્ત્વનું પાત્ર હતું. સુરતનો અસ્ત હુમલામાં થયો. ગુજરાતનો વેપાર ખતમ કરી દેવાયો હતો.  પછી મુંબઈ બંદર પર વેપાર લઈ જવાયો હતો.

સંદર્ભસૂચિ
1. ગુજરાતના વહાણવટીઓ, વેપારીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ, લેખક : મકરંદ મહેતા, પ્રકાશક : વિશ્વ ગુજરાતી સમાજ, અમદાવાદ, પ્રથમ આવૃત્તિ : 2019 પાનાં 47થી 50
2. ગુજરાત અને દરિયો – મકરંદ મહેતા, પ્રકાશક : દર્શક નિધિ, વડોદરા, 2012, પાનાં નં 95થી 97
3. Merchants and Ports of Gujarat – Makrand Mehta, Publisher: Darshan Nidhi, Vadodara First Edition 2016
4. Balkrishna Govind Gokhale (1979). “VII. The Merchant Prince Virji Vora”. Surat In The Seventeenth Century. Popular Prakashan. pp. 137-146. ISBN 978-81-7154-220-8. Retrieved 25 November 2011.
5. Michael Naylor Pearson (1976). Merchants and rulers in Gujarat (illustrated ed.). University of California Press. p. 125. ISBN 978-0-520-02809-8.
6. K. H. Kamdar (1968). “Virji Vorah, Surat Millionaire Mahajan”. Journal of the Gujarat Research Society (in Gujarati). XXX (4): 277-9.
7. William Foster (ed.). The English factories in India, 1618-1669. Clarendon Press. OCLC 17890407. Retrieved 24 November 2011.
8. Lotika Varadarajan (May 1976). “The Brothers Boras and Virji Vora”. Journal of the Economic and Social History of the Orient. BRILL. 19 (2): 224-227. JSTOR 3632215.