ગુજરાતની નવી માન્ય જાતિ ડગરી ગાય અને ડગરો બળદ ઠીંગણા કેમ હોય છે

પર્વતીય ઔલાદ ‘ડગરી ગાય’ની અલગ ઓળખ માટે 2015-16માં આણંદ કૃષિ યુનિવર્સિટી સંશોધન નિયામક ડો.કે.બી.કથીરીયાની અધ્યક્ષતામાં સંશોધન કાર્યવાહી નકકી કરાઇ હતી. ભૂજના સહજીવન ટ્રસ્ટ અને આણંદ કૃષિ યુનિવર્સિટીની પશુ કોલેજ સાથે સંયુકત રીતે પશુધનની અપરિચિત નસલનું આનુવંશિક અને બાહ્વ લાક્ષણિકતાનું પાત્રાલેખન હાથ ધરાયું હતું. ગુજરાત રાજયના પશુપાલન વિભાગ દ્વારા નવી નસલની માન્યતા માટે રાષ્ટ્રીય પશુ આનુવંશિક સંશોધન બ્યુરો, કરનાલને દરખાસ્ત રજૂ કરવામાં આવી હતી. ગાયનું આનુવંશિક અને બાહ્ય લાક્ષણિકતાનું પાત્રાલેખન કરાયું હતું. બ્રીડ ડીસ્ક્રપ્ટિરના ધારાધોરણ મુજબ અંદાજી 600થી વધુ ગાયોના શારીરિક લક્ષણોના માપ લેખનની કામગીરી કરાઇ હતી. તદ્દપરાંત ગાયના બચ્ચાંના વજનની અને અન્ય પ્રજનનને લગતા લક્ષણો, ગાયની ના બળદની ખેતીલક્ષી કાર્યક્ષમતાની પ્રાયોગિક ધોરણે વૈજ્ઞાનિક માપદંડ દ્વારા માપણી કરવામાં આવી હતી.

રાષ્ટ્રીય પશુ આનુવંશિક સંશાધન બ્યુરો, ભારત સરકાર દ્વારા 2017-18માં ઘેટાંની પંચાલી, બકરીની કાહમી અને ગદર્ભની હાલારી એમ ત્રણ નસલોને નવી સ્વદેશી નસલ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી છે. જયારે ગાયની ઓલાદમાં દાહોદની ડગરી ગાય આણંદ કૃષિ યુનિવર્યિટી દ્વારા નવી નલસની ઓળખ માટે રજૂ કરી હતી.

આદિવાસી નાના કદની પહાડી ગાય

ગુજરાતના આદિવાસી તથા પહાડી વિસ્તારના દાહોદ, પંચમહાલ, મહીસાગર, છોટાઉદેપુર, નર્મદા જિલ્લામાં નાના કદની ગાયની પહાડી ઔલદ જોવા મળે છે. જે ડગરી કે ગુજરાત માળવી તરીકે જાણીતી છે. આ ગાયની  ગુજરાત રાજયની કાંકરેજ, ગીર અને ડાંગી બાદ ગાયની ચોથી  જાહેર થઈ છે. ગુજરાતમાં કાંકરેજ, ગીર, ડાંગી, ડગરી ગાયની  પશુપાલન અને ખેતીકાર્યો માટે વિશ્વપ્રસિદ્વ છે.

ભારતમાં કેટલી ગાયની જાત

ભારતમાં ગાયની 43 હવે 44, ભેંસોની 15, બકરાંની 34, ઘેટાંની 43, ઘોડાની 7, ઊંટની 9 અને અન્ય પશુઓની 11 નસ્લો મળીને કુલ 163 નસ્લો ભારતીય કૃષિ અનુસંધાન પરિષદના રાષ્ટ્રીય પશુ આનુવંશિક સંશાધન બ્યુરો, કરનાલ દ્વારા અધિકૃત થયેલી છે.

દેશની કુલ 163 પશુધન નસ્લોમાંથી 22  ગુજરાતની છે. ગુજરાત રાજયની ગાયોની 4, ભેંસોની 4, ઘેટાંની 3, બકરાંની 6, ઘોડાની 3, ઊંટની 2 અને ગદર્ભની 1 નો સમાવેશ થાય છે. ગુજરાતની કાંકરેજ અને ગીરની ગાયો વિશ્વભરમાં પ્રસિદ્વ છે. ગીર ગાય સ્વભાવે શાંત અને વધુ દૂધ ઉત્પાદન માટે જાણીતી છે.

ડગરી ડગરોની લાક્ષણિકતા

બાહ્ય લક્ષણોમાં આ ગાય મુખ્યત્વે તદ્દન સફેદ અથવા સફેદ તથા આગળ-પાછળના પગ ભૂખરાં તેમજ રતાશ રંગની ઓછી સંખ્યામાં જોવા મળે છે. આ ગાયના શીંગડા પાતળા, ઉપરની તરફે વળેલા અને શીંગડાની ટોચ તીક્ષણ હોય છે. તેના કાન ખુલ્લા-સીધા હોય છે. ડગરી ગાયનું મુખ્ય લક્ષણ ટૂંકા પાતળા પગ, શરીરની લંબાઇ તેની ઉંચાઇ કરતાં વધુ હોય છે. જો કે આ ગાય થોડી તોફાની હોય છે. આ જાતના નરનું વજન 223 કિલોગ્રામ અને માદાનું વજન 170 કિલો હોય છે. આ ગાયોનું દૂધ ઉત્પાદન ઘણું ઓછું છે. વેતરદીઠ અંદાજી 300-400 કિલો દૂધ આપે છે. બળદો પહાડી વિસ્તારમાં કદમાં નાના હોવાના લીધે ખેતીની કામગીરી માટે બીજી ના બળદોની સરખામણીએ વધારે કાર્યક્ષમ છે. મુખ્યત્વે ચરિયાણ પર નિર્ભર હોવાથી તેને ખૂબ જ ઓછા ઘાસચારાની જરુરિયાત રહે છે. ડગરી ગાય જ નહીં, બચ્ચાના વજન,પ્રજનન અને બળદોની ખેતીલક્ષી કાર્યક્ષમતાના વૈજ્ઞાાનિક માપદંડોની ય માપણી કરી હતી. દાહોદ જિલ્લામાં ગાય માટે ‘ડગરી’ શબ્દ વપરાય છે જ્યારે બળદને ‘ડગરો’ કહેવાય છે. પહાડો પર વસતી ડગરી ગાય એટલા માટે  ઠંગણી હોય છે કે તેઓ પોતાના વજનનું સમતોલન રાખી શકે તે માટે ઓછુ વજન જરૂરી છે. વળી ઊંચાઈ પર રહેતા પ્રાણીઓની ઊંચાઈ પણ ઓછી હોય છે.

છેલ્લા ત્રણ વર્ષ થી સંશોધનો થતા હતા. તેમાં તેની બાહ્ય અને આંતરીક ઓળખ અલગ અલગ કરવાની હોય છે તે આધારે નવી બ્રીડની માન્યતા મળતી હોય છે. તે આધારે આ ડગરી ગાય આજે પણ અલસી નસલ હોવાથી આવતા સમયમાં તે ઓરીજનાલીટી બચાવી શકાય અને આ સીવાય પણ તેમાં વિજ્ઞાનની રીતે ઘણા સંશોધનો પણ થઈ શકશે. ની ગાયમાં રોગ પ્રતિકારક શક્તિ ઘણી વધારે હોય છે. આ સિવાય આ ગાયની ઉંચાઈ વધુ ન હોવાથી ખેતીકામમાં પણ ઉપયોગી થાય છે.

(દિલીપ પટેલ)