ગુજરાતી
English
ભારત: વિશ્વમાં દૂધનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક
2013-14થી દૂધ ઉત્પાદનમાં 61 ટકાનો વધારો
કેન્દ્ર સરકારે 1 જૂન 2023માં જાહેર કર્યું હતું કે, ભારતમાં 9 વર્ષમાં દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનોના ઉત્પાદન અને વપરાશમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ જોવા મળી છે. ભારત વિશ્વમાં દૂધનું સૌથી મોટું ઉત્પાદક છે, જે વૈશ્વિક દૂધ ઉત્પાદનમાં 24% યોગદાન આપે છે. ભારતનું દૂધ ઉત્પાદન 2013-14માં 137.7 મિલિયન ટનથી વધીને 2021-22માં 221.1 મિલિયન ટન થયું છે. વધુમાં, માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા 2013-14માં 303 ગ્રામ/દિવસથી વધીને 2021-22માં 444 ગ્રામ/દિવસ થઈ છે, જે લગભગ 1.5 ગણી વધી છે.
9 વર્ષમાં દેશમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં 61 ટકાનો વધારો થયો છે. 2013-14માં 137.7 મિલિયન ટન દૂધનું ઉત્પાદન થયું હતું, ત્યારે 2021-22માં આ આંકડો વધીને 221.1 મિલિયન ટન હતું. 9 વર્ષમાં માથાદીઠ દૂધનો પૂરવઠામાં 1.5 ગણો વધારો થયો છે. માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા 2013-14માં 303 ગ્રામ પ્રતિ દિવસથી વધીને વર્ષ 2021-22માં 444 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ થઈ ગઈ હતી. 15 ટકા ફાળા સાથે 5 માર્ચ, 2023 સુધી રાજસ્થાન દેશમાં સૌથી વધુ દૂધ ઉત્પાદક રાજ્ય બની ગયું છે.
વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાની ચેતવણી
દૂધ અને તેના ઉત્પાદનોની નબળી ગુણવત્તા અંગે ચિંતિત FSSAIએ ડેરી કંપનીઓ માટે નવા નિયમો જારી કર્યા છે. ગાય કે ભેંસના ચારામાં વધુ જંતુનાશકોનો ઉપયોગ ન કરવો. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (WHO) એ પણ ભારત સરકારને દૂધમાં ભેળસેળ સામે એડવાઈઝરી જારી કરી છે. જેમાં સંગઠને સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે જો દેશમાં દૂધ અને તેની બનાવટો પર પ્રતિબંધ નહીં લાગે તો આવતા વર્ષ 2025 સુધીમાં ભારતની 87 ટકા વસ્તી કેન્સર જેવી જીવલેણ બીમારીની ઝપેટમાં આવી જશે. આ સાથે જો ભેળસેળયુક્ત દૂધ પર પ્રતિબંધ નહીં મૂકવામાં આવે તો તે દિવસ દૂર નથી જ્યારે અન્ય દેશોમાંથી દૂધ આયાત કરવું પડશે. પરંતુ સરકારો માટે આ ચૂંટણીનો મુદ્દો નથી. દૂધથી 80 મિલિયનથી વધુ ગ્રામીણ પરિવારોને રોજગારી મળે છે. જેમાં મહિલાઓ વધારે છે.
દુનિયાના મહત્વના દૂધ ઉત્પાદક દેશોમાં દૂધના ઉત્પાદનમાં કાંતો ઘટાડો થયો છે કાંતો સ્થિર છે. બ્રાઝિલ દૂધમાં શ્રેષ્ઠ છે. પણ ત્યાં 2015થી 2018 સુધીમાં દૂધનું ઉત્પાદન ઘટ્યું છે.
દૂધના ઉત્પાદનમાં ઘટાડો થયો હોય એવા દેશોમાં —
ચીન, કેનેડા, ચિલી, ફિનલેન્ડ, નેધરલેન્ડ, અર્જેન્ટીના, ઓસ્ટ્રેલિયા, નોર્વે, સ્વિઝર્લેન્ડ, રોમાનીયા, રશિયા, સ્વિડન, અફઘાનિસ્તાન જેવા પશુપાલન દેશમાં દૂધનું ઉત્પાદન ઓછું થયું છે. જ્યારે ભારતમાં આશ્ચર્યજનક રીતે વધી રહ્યું છે. આવું કઈ રીતે બની શકે તે વાત ડેરી ઉદ્યોગ સમજાવવામાં સફળ નથી.
દૂધ ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સરકાર દ્વારા ‘રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન’ શરૂ કરવામાં આવ્યું હોવાનું કારણ આપવામાં આવે છે.
જો સરકારનો દાવો સાચો હોય તો 2012થી 2019 સુધીમાં ગાય અને ભેંસની સંખ્યા 1 ટકાનો વધારો થયો છે તેની સામે દૂધના ઉત્પાદનમાં 9 વર્ષમાં દેશમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં 61 ટકાનો વધારો થયો છે.
61 ટકા દૂધનું માનો કે ઉત્પાદન વધ્યું હોય તો દેશમાં પશુઓની સંખ્યામાં ઓછામાં ઓછો 50 ટકાવો વધારો થવો જોઈતો હતો. તેના બદલે 2012થી 2019 સુધીમાં ગાયની સંખ્યામાં 0.80 ટકાનો વધારો અને ભેંસની સંખ્યામાં 1.1 ટકાનો વાધારો થયો છે. કેન્દ્રના કૃષિ વિભાગના આ આંકડા છે. જે બતાવે છે કે 60થી 70 ટકા દૂધ ભેળસેળ વાળું આવી રહ્યું છે. તેનો મતલબ કે અમૂલની પ્રત્યેર થેલીમાં ભેળસેળ વાળું બનાવટી દૂધ આવી રહ્યું છે. ભેળસેળ ડેરીના હોદ્દેદારો અને ચીલીંગ પ્લાંટના મેનેજરો જ કરી રહ્યાં છે. પશુપાલકો નહીં.
બકરી અને ઘેટામાં 10 ટકા અને 14 ટકાનો વાધારો થયો છે. કુલ દૂધમાં જેની દૂધ ઉત્પાદન ક્ષમતા માંડ 2 ટકા છે. પશુની વસતીમાં સૌથી વધારોરો મરઘીમાં 17 ટકા થયો છે. દૂધમાં નહીં.
ભારત માંસાહારી બની રહ્યું છે.
ગાય અને ભેંસની સામે બળદ અને પાડાની વસતી માંડ 12 ટકા છે. તેનો સીધો મતલબ કે તેના બચ્ચા કે પુખ્ત ઉંમરના પશુની કતલ થઈ રહી છે. દૂધ નકલી અને માંસાહાર અસલી થઈ ગયો છે.
2019ની દૂધાળા પશુની ગણતરી પ્રમાણે
દેશી ગાય 5 કરોડ 36 લાખ 69 હજાર વસતી છે.
સંકર ગાયની વસતી 2 કરોડ 76 લાખ 81 હજાર છે.
ભેંસની વસતી 5 કરોડ 50 લાખ છે.
ગાય અને ભેંસની વસતી 13 કરોડ 63 લાખ છે.
14 કરોડ પશુ છે જેમાં તમામ પશુ દૂધ આપતાં હોય તો, એક પશુ રોજ સરેરાશ 10 લિટર દૂધ આપે તો 136 કરોડ લિટર દૂધ મળી શકે. ઉત્પાદન તો તેનાથી વધારે છે.
ગુજરાતમાં ગાય અને ભેસ મળીને 1 કરોડ 2 લાખ પશુ છે.
2012માં
દેશમાં ગાયની સંખ્યા ઘટી છે, પુખ્ત ઉંમરની ગાયની વસતી 76 મિલિયન છે.
ભેંસની વસતી ઘટી છે. વયસ્ક ભેંસની વસતી વધીછે જે 56 મિલિયન છે.
રાજસ્થાનમાં 1.38 કરોડ ગાય અને ભેંસ છે. દેશનું સૌથી વધારે દૂધ પેદા કરે છે.
વસતી અંગે સરકારે 2019ની પૂરી વિગતો જાહેર કરી નથી.
દેશમાં ઘોડા, સુઅર, ખચ્ચર, ગધેડા, યાકની વસતીમાં 50 ટકાથી વધારે ઘટાડો થયો છે.
કેન્દ્રીય મત્સ્યોદ્યોગ, પશુપાલન અને ડેરી મંત્રી પરષોત્તમ રૂપાલાએ લોકસભામાં જણાવ્યું હતું કે 2021-22માં ભારત વિશ્વમાં સૌથી વધુ દૂધ ઉત્પાદક દેશ બની ગયો છે. ફૂડ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઈઝેશન કોર્પોરેટ સ્ટેટિસ્ટિકલ ડેટાબેઝ (FAOSTAT)ના ઉત્પાદન ડેટા અનુસાર, ભારત વિશ્વમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં 24 ટકા યોગદાન આપતો વિશ્વનો સૌથી મોટો દૂધ ઉત્પાદક દેશ છે.
2014-15 અને 2021-22 દરમિયાન દૂધના ઉત્પાદનમાં 51 ટકાનો વધારો થયો હતો.
બાકીનું દૂધ આવે છે ક્યાંથી
2019માં કૃષિ મંત્રાલયના અહેવાલમાં વર્ષે 170 મિલિયન ટન દૂધનું ઉત્પાદન થતું હોવાનું જાહેર કર્યું હતું. વાત સારી છે, પરંતુ પરિસ્થિતિ ત્યારે ભયાનક બની જાય છે જ્યારે ખબર પડે છે કે દેશમાં દૂધનો વપરાશ વાર્ષિક 640 મિલિયન ટન છે, એટલે કે ઉત્પાદન કરતાં લગભગ 4 ગણો વધુ છે. આવા સંજોગોમાં માંગ કેવી રીતે સંતોષાય છે તે પ્રશ્ન ઉભો થાય છે. એટલે કે ઉત્પાદન અને વપરાશ વચ્ચે રમત છે. આ રમતમાં લોકોની તબિયત કે સ્વાસ્થ્ય તો બગડી રહ્યું છે પરંતુ ખેડૂતો કે પશુપાલકોને ફાયદામાં ઘટાડો થઈ રહ્યો છે.
ભેળસેળ
100 માંથી 69 ટકા એટલે કે ત્રણ ચતુર્થાંશ દૂધ અને દૂધની બનાવટો ભેળસેળવાળી છે. ભેળસેળ માટે સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતા પદાર્થો ડીટરજન્ટ, કોસ્ટિક સોડા (લોન્ડ્રી સાબુમાં વપરાતો પદાર્થ), ગ્લુકોઝ, સફેદ રંગ અને શુદ્ધ તેલ છે. જો આ ભેળસેળ તાત્કાલિક બંધ કરવામાં નહીં આવે તો આગામી સાત-આઠ વર્ષમાં ભારતના લગભગ 87 ટકા લોકો કેન્સર જેવી ખતરનાક બિમારીથી પીડિત થઈ જશે.
દૂધની ડેરીઓમાં પકડાયેલા દૂધના પાવડર, પામ તેલમાંથી નકલી દૂધ તૈયાર કરવામાં આવે છે. એક કિલો પાવડરમાંથી 11 લિટર દૂધ તૈયાર થાય છે. દૂધના પાવડરની બોરીમાં 50 કિલોનો જથ્થો હોય છે. એટલે કે એક બોરીમાંથી 550 લીટર નકલી દૂધ તૈયાર થાય છે.
તૈયાર થતું નકલી દૂધ પારસ, નોવા, કેડબરી જેવા કારખાનાઓમાં આડેધડ સપ્લાય કરવામાં આવી રહ્યું છે. રવિવારે અટેર રોડ પરથી ઝડપાયેલા ડેરી સંચાલક
બનાવટી દૂધમાંથી માવા અને પનીર પણ તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યા છે. નકલી દૂધમાંથી માવા અને પનીર પણ બનાવવામાં આવી રહ્યા છે. સામાન્ય રીતે જિલ્લામાં દરરોજ 1 થી 1.25 લાખ લિટર દૂધ બનાવવામાં આવે છે. તહેવારો દરમિયાન તેની માત્રા બમણી થઈ જાય છે.
દૂધની નદીઓ ધરાવનાર ભારત દેશમાં કાગળો પર દૂધનું ઉત્પાદન દિન પ્રતિદિન વધી રહ્યું છે, પરંતુ વ્યક્તિદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતાની વાત કરીએ તો માણસને એક પલ્લું પણ દૂધ મળતું નથી અને જે મળે છે તે નકલી છે. દેશમાં જેટલા પશુઓનું ઉત્પાદન થઈ રહ્યું છે તેટલું દૂધ નથી. જો સરકાર ભેળસેળયુક્ત દૂધ પર સખત પ્રતિબંધ મૂકે અને તેમાંથી બનાવેલ ઉત્પાદનો, કારણ કે તેમને કિંમત અનુસાર કિંમત મળશે. દેશમાં ભેળસેળયુક્ત દૂધ અને અન્ય ઉત્પાદનો બનાવવામાં આવી રહ્યા છે તેના માટે સરકાર જવાબદાર છે. જો ગ્રાહકે ભેળસેળયુક્ત દૂધથી બચવું હોય તો આવા ખેડૂતોને જુઓ જેઓ ખરેખર દૂધમાં ભેળસેળ નથી કરતા, તેમણે વચેટિયાથી બચવું પડશે.
2019-20માં ગુજરાતમાં માથાદીઠ 615 ગ્રામ દૂધ પિવાતુ હતું.
દૂધનો વપરાશ દૂધના ઉત્પાદન કરતાં લગભગ ચાર ગણો વધુ છે. દેશમાં દૂધનો દૈનિક વપરાશ તેના ઉત્પાદન કરતાં ચાર ગણો વધુ છે. ઉત્પાદન અને વપરાશના આ અંતરને ભરવા માટે ભેળસેળનો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે. સામાન્ય રીતે લોકો માને છે કે દૂધમાં પાણીની મહત્તમ ભેળસેળ હોય છે. પરંતુ આંકડા દર્શાવે છે કે ડીટરજન્ટ અને સફેદ રંગ જેવી ઝેરી વસ્તુઓમાં ભેળસેળનું પ્રમાણ વધુ છે.
અગાઉ 2012માં પણ FSSAIએ દૂધનું પરીક્ષણ કર્યું હતું. મોટાભાગના નમૂનાઓમાં, કાં તો પાણી મિશ્રિત અથવા રાસાયણિક ખાતર, યુરિયા, બ્લીચ અને ડિટર્જન્ટ જેવી વસ્તુઓની ભેળસેળ મળી આવી હતી. તે તપાસમાં ગોવા અને પુડુચેરી એવા સ્થાનો હતા જ્યાં દૂધમાં કોઈ ગરબડ જોવા મળી ન હતી.
એનિમલ વેલફેર બોર્ડના સભ્ય મોહન સિંહ આહલુવાલિયાએ આ ડેટા આપ્યો હતા, જે FSSAI સ્ટાન્ડર્ડ સાથે મેળ ખાતો નથી. તેમનું કહેવું છે કે ભારતમાં વેચાતા કુલ દૂધમાંથી લગભગ 67.8 ટકા દૂધ ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા (FSSAI) દ્વારા નિર્ધારિત ધોરણો અનુસાર નથી.
ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓ યોગ્ય છે કે નહીં, ગુણવત્તાની દ્રષ્ટિએ તે કેવી હોવી જોઈએ તે જોવાનું અને નક્કી કરવાનું કામ FSSAIનું છે.
વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી મંત્રાલયના અહેવાલને ટાંકતા અહલુવાલિયાએ કહ્યું હતું કે, દેશમાં દૂધ અને દૂધની બનાવટોમાં ભેળસેળની સ્થિતિ એ છે કે બજારમાં વેચાતી આવી વસ્તુઓમાંથી 68.7 ટકા FSSAI દ્વારા નિર્ધારિત ધોરણો સાથે મેળ ખાતી નથી.
દેશમાં વેચાતા દૂધમાંથી 67.7 ટકા દૂધ ભેળસેળયુક્ત છે. તેની પાછળનો તર્ક એ છે કે દેશમાં દૂધનું ઉત્પાદન 14 કરોડ છે અને વપરાશ 64 કરોડ લિટર છે.
દૂધની મીઠાઈ ઝેરી છે કે નહીં?
દૂધના નામે ઝેર પી રહ્યા છીએ?
ભારત દૂધ નહીં પણ ઝેર પીવે છે.
ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા નિર્ધારિત ધોરણો સાથે મેળ ખાતું નથી. WHOએ ચેતવણી આપી છે કે જો ભેળસેળ અટકાવવામાં નહીં આવે તો 2025 સુધીમાં 87 ટકા ભારતીયોને કેન્સર થઈ શકે છે.
એનિમલ વેલફેર બોર્ડ ઈન્ડિયાના સભ્ય મોહન સિંહ આહલુવાલિયાએ આશ્ચર્ય વ્યક્ત કર્યું કે દેશમાં આટલા મોટા પાયે દૂધમાંથી આવી વસ્તુઓ કેવી રીતે બનાવવામાં આવે છે જ્યારે દૂધનો આટલો જથ્થો નથી. સરકારી એજન્સીઓની મિલીભગત અને માફિયાઓના ષડયંત્ર હેઠળ દેશમાં ઝેરી દૂધનો ધંધો થઈ રહ્યો છે. પરંતુ સરકાર આ અંગે કડક બને નહીંતર, આવનારા સમયમાં લોકોને કેન્સર જેવી ભયાનક બીમારીનો સામનો કરવો પડી શકે છે.
ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયાના 2011ના સર્વેના ડેટાને ટાંકીને વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી મંત્રાલયે પણ સંસદમાં આ વાતની પુષ્ટિ કરી હતી.
સ્વામી અચ્યુતાનંદે સુપ્રીમ કોર્ટમાં નકલી દૂધની લડાઈ લડી હતી. તેમણે કહ્યું કે 2016માં સુપ્રીમ કોર્ટે તમામ રાજ્ય સરકારોને મોબાઈલ લેબ બનાવવા, નકલી દૂધના કેસમાં ઝડપથી નિર્ણય લેવા અને દંડ ફટકારવાનો આદેશ આપ્યો હતો.
મિઠાઈની માંગ વધતા તહેવારોની સિઝનમાં ભેળસેળના કિસ્સાઓ અવારનવાર વધી જાય છે.
દૂધ માફિયાઓ
પાણી, યુરિયા, સ્કિમ્ડ મિલ્ક પાવડર, ડિટર્જન્ટ પાવડર, સાબુ, સિન્થેટિક દૂધ, દૂધમાં ચરબી બતાવવા માટે વનસ્પતિ તેલ અને ચરબીનો ઉપયોગ થાય છે. હાયપોક્લોરાઇડ્સ, ક્લોરામાઇન, હાઇડ્રોજન પેરોક્સાઇડ, બોરિક એસિડનો ઉપયોગ દૂધને દહીંથી અટકાવવા માટે થાય છે. દહીં, પનીર, માખણ અને ક્રીમ બનાવવામાં પણ હાનિકારક રસાયણોનો ઉપયોગ થાય છે. તેનાથી બાળકોને ન્યુરો, માનસિક બીમારી, વિકાસમાં અભાવ અને કેન્સર જેવી બીમારીઓ પણ થઈ શકે છે.
ઝેરી વસ્તુઓ જાણીજોઈને ભેળવવામાં આવે છે. ભેળસેળની દ્રષ્ટિએ ઉત્તર ભારતની હાલત ખરાબ છે. અહીં કરતાં દક્ષિણ ભારતમાં આ ટ્રેન્ડ ઓછો છે. નેશનલ સર્વે ઓફ મિલ્ક એડલ્ટરેશન દ્વારા થોડા વર્ષો પહેલા એક સર્વે કરવામાં આવ્યો હતો. ખબર પડી કે પેકેજિંગ સમયે દૂધ અને તેની બનાવટોમાં ડિટર્જન્ટ જેવી વસ્તુઓ ભેળવવામાં આવે છે. દૂધ રાખવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતા વાસણો ધોતી વખતે ડિટર્જન્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. પણ વાસણો બરાબર ધોયા નહોતા. પછી જ્યારે તેમાં દૂધ રાખવામાં આવ્યું ત્યારે વાસણમાં વપરાતું ડિટર્જન્ટ તે જ દૂધમાં ભળી ગયું. આ આવી ભેળસેળ હતી, જે બેદરકારીના કારણે થઈ હતી. ઈરાદાપૂર્વક કરવામાં આવેલ નથી.
કમાણી માટે જાણી જોઈને ભેળસેળ કરવામાં આવે છે. ઘટ્ટ દેખાય અથવા તેને લાંબા સમય સુધી ફાટી ન જાય કે બગડે નહીં તે માટે ભેળસેળ કરે છે. આવી ભેળસેળ માટે ડિટર્જન્ટ, યુરિયા, સ્ટાર્ચ, ગ્લુકોઝ અને ફોર્મલિન જેવા ઝેરી પદાર્થોનો પણ ઉપયોગ થાય છે.
માત્ર દૂધ જ નહીં ઘઉં અને ચોખા જેવા મુખ્ય ખોરાક પણ ઝેરી બની ગયા છે. દાયકાઓથી રાસાયણિક ખાતરો અને જંતુનાશકોના ઉપયોગને કારણે જમીન ઝેરી બની ગઈ છે. તે ઉપરાંત, તેઓ દરેક પાક પર વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે. તે બધા ઝેર પશુ અને માનવ શરીરમાં ધાસચારો કે અનાજ દ્વારા પ્રવેશ કરે છે. જો વ્યક્તિ દૂધ વિના જીવી શકે તો પણ અનાજ વિના કેવી રીતે જીવી શકે?
દરેક જિલ્લામાં દરરોજ એક લાખ લીટરથી વધુ નકલી દૂધ બનતું હોય છે.
ગુજરાત કે માલનપુરથી દેશની રાજધાની દિલ્હી સુધીના કારખાનાઓમાં આ દૂધનો વપરાશ થઈ રહ્યો છે, જ્યારે સરકારી વહીવટીતંત્ર આ ઝેરના કારોબારને સંપૂર્ણ રીતે કાબૂમાં કરી શક્યું નથી.
વિકાસ
દેશમાં ડેરી ઉદ્યોગ લગભગ 6થી 7 લાખ કરોડ રૂપિયાનો છે. માત્ર એક લાખ કરોડ સંગઠિત ક્ષેત્રમાં છે. બાકીનો અસંગઠિત છે. ડેરી સેક્ટરનો કારોબાર 2020 સુધીમાં રૂ. 9,400 અબજ સુધી પહોંચી ગયો હોવાની ઘારણા છે. જે વાર્ષિક 15 ટકાના દરે વૃદ્ધિ છે. ડેરી ઉદ્યોગ ઝડપથી વિકસી રહ્યો હોવા છતાં ખેડૂતોની આવક વધવાને બદલે તેમાં સતત ઘટાડો થઈ રહ્યો છે.
ભાવ ઓછા
છેલ્લા 15 વર્ષથી ભારત દૂધ ઉત્પાદનમાં સૌથી આગળ છે. સરકાર તેને તેની સફળતામાં ગણે છે. ઉત્તર પ્રદેશ, ગુજરાત અને પંજાબ, આ ત્રણ રાજ્યો દૂધ ઉત્પાદનમાં મોખરે છે. દેશના સાત કરોડથી વધુ લોકો આ વ્યવસાય સાથે જોડાયેલા છે. પરંતુ ભેળસેળના કારણે તેમને દૂધના જે ભાવ મળવા જોઈએ તે મળતા નથી. ખેડૂતોને દૂધની કિંમત ન મળવાનું મુખ્ય કારણ ભેળસેળયુક્ત દૂધ અને તેની બનાવટોને માને છે. માત્ર 40 ટકા દૂધ શુદ્ધ છે, બાકીનું 60 ટકા નકલી છે, પરંતુ સરકાર તેના વિશે કંઈ કરતી નથી. જો ભેળસેળ બંધ કરવામાં આવે તો જે દૂધ રૂ. 35માં વેચાય છે તેની કિંમત રૂ. 50થી વધુ થશે. ભેળસેળ વગર દૂધ મળશે.
દેશમાં દૂધમાં થતી ભેળસેળની સીધી અસર ખેડૂતોની આવક પર પડી રહી છે. દૂધ ન મળવાને કારણે મોટા ભાગના ખેડૂતો આ વ્યવસાયથી મોં ફેરવી રહ્યા છે. દૂધની કિંમત એક દિવસમાં પશુઓની કિંમત કરતાં અડધી પણ નથી, ચારો મોંઘો છે. ગાય અને ભેંસ પાલન કરવું ખૂબ મુશ્કેલ બની ગયું છે.
તેઓ ભાવ માટે આંદોલન કરે છે, તે આપોઆપ ઘટશે.
પશુપાલન છોડીને ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું છે. ડેરી બંધ કરી દીધી છે અથવા પ્રાણીઓની સંખ્યા ઓછી કરી દીધી છે. ભેળસેળયુક્ત દૂધને કારણે બજારમાં દૂધની કિંમત નથી.
ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યના દૂધ વિકાસ મંત્રી લક્ષ્મીનારાયણે જાહેર કર્યું હતું કે, સિન્થેટીક (કૃત્રિમ) દૂધ ઉત્પાદનમાં ઉત્તર પ્રદેશ મોખરે છે. જીવન સાથે રમત કરનારા લોકોને રોકવા માટે ખૂબ જ કડક કાયદા બનાવવાની જરૂર છે.
કેન્સર
પંજાબ અને હરિયામાં દૂધનો માથાદીઠ વપરાશ ભારતની સરેરાશ કરતાં અઢી ગણો છે. જ્યાં કેન્સરના દર્દીઓ વધારે છે. સરેરાશ સવાલીટર દૂધ પીવે છે. જ્યાં દૂધનો ઓછો વપરાશ છે એવા નોર્થ ઈસ્ટના રાજ્યોમાં 54થી 200 મીલી લિટર દૂધ પીવે છે ત્યાં કેન્સર સૌથી ઓછું છે.
આમ દૂધ પીવો અને કેન્સર કરો એવી થિયરી દેખાઈ રહી છે.
નકલી દૂધ
ભીંડ જિલ્લાનું ઉદાહરણ
17 લાખથી વધુ વસ્તી ધરાવતા ભીંડ જિલ્લામાં 5 લાખ 58 હજાર ગાયો અને ભેંસ છે. તેમાંથી 80 ટકા ગાયો અને ભેંસ દુધાળા છે. દરરોજ 4 લાખ 45 હજાર લીટર દૂધનું ઉત્પાદન થાય છે. જિલ્લામાં એક વ્યક્તિને રોજનું 622 મિલીલીટર દૂધ મળે છે. જિલ્લામાં દૈનિક 2 લાખ 73 હજાર લિટર દૂધનો વપરાશ થાય છે. 1 લાખ 72 હજાર લિટર દૂધ બચે છે. દરરોજ લગભગ 3 લાખ લિટર દૂધની નિકાસ દિલ્હી, અલીગઢ, કાસગંજ, શિકોહાબાદ, બલ્લબગઢ (પલવલ) વગેરે શહેરોમાં થાય છે. એટલે કે જિલ્લામાં દરરોજ 1થી 1.25 લાખ લિટર દૂધ કૃત્રિમ રીતે બનાવવામાં આવે છે. જે માત્ર જિલ્લામાં કાર્યરત દૂધની ડેરીઓ અને ચિલર પ્લાન્ટમાં જ તૈયાર કરવામાં આવે છે.
ડેરી સંચાલક સંતોષ ઓઝાના ઘરેથી 8 બેગ દૂધ પાવડર અને 43 ટીન પામ તેલ ઝડપાયા હતા. સંતોષ ઓઝાએ પણ પોલીસ સમક્ષ કબૂલાત કરી હતી કે તે પોતાનું દૂધ નોવા કંપનીના ચિલર સેન્ટરમાં મોકલે છે. આ પહેલા પણ આ કંપનીઓના નામ ભેળસેળ કરનારાઓ દ્વારા લેવામાં આવ્યા છે.
ચિલર સેન્ટર સંચાલક પાસે ભેળસેળયુક્ત દૂધ કે ભેળસેળવાળો માલ પકડાશે તો સંસ્થા તેના પર 50,000 રૂપિયાનો દંડ વસૂલ કરાય છે. તેથી ચિલર સેન્ટરના સંચાલકોએ સામૂહિક રીતે ભેળસેળ કરનારાઓ પર દંડ વસૂલવાનું નક્કી કર્યું હતું.
ભેળસેળ શોધો
દૂધને હથેળી પર ઘસો, ફીણ આવે તો સમજો કે દૂધમાં ભેળસેળ છે, ભિંડ પોલીસ દ્વારા સામાન્ય જનતાની માહિતી માટે જારી કરવામાં આવ્યું હતું.
07 સપ્ટેમ્બર 2022માં કેન્દ્ર સરકારે સત્તાવાર રીતે જાહેર કર્યું હતું કે,
1950 અને 1960 દરમિયાન ભારત આયાત પર નિર્ભર દૂધની ઉણપ ધરાવતો દેશ હતો. વાર્ષિક ઉત્પાદન વૃદ્ધિ ઘણા વર્ષો સુધી નકારાત્મક રહી હતી. દર 1.64% હતો, જે 1960 દરમિયાન ઘટીને 1.15% થયો હતો. 1950-51માં માથાદીઠ દૂધનો વપરાશ 124 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતો. 1970 સુધીમાં, આ આંકડો ઘટીને 107 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ થઈ ગયો હતો, જે વિશ્વમાં સૌથી નીચો અને લઘુત્તમ ભલામણ કરેલો પોષક ધોરણોથી નીચે હતો. વિશ્વમાં પશુઓની સૌથી વધુ વસ્તી હોવા છતાં, દેશ દર વર્ષે 21 મિલિયન ટન કરતાં ઓછું દૂધ ઉત્પન્ન કરે છે.
રાષ્ટ્રીય ડેરી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડ (NDDB) ની રચના 1964માં ગુજરાતના આણંદમાં થી હતી. 1970 ના દાયકામાં, NDDB એ સમગ્ર ભારતમાં ઓપરેશન ફ્લડ પ્રોગ્રામ દ્વારા આનંદ પેટર્ન સહકારી સંસ્થાઓનો અમલ કર્યો હતો. ભારતમાં “શ્વેત ક્રાંતિના પિતા” તરીકે વ્યાપકપણે જાણીતા ડો. વર્ગીસ કુરિયન, NDDBના પ્રથમ અધ્યક્ષ હતા.
1981-1985માં ડેરીઓની સંખ્યા 18 થી વધારીને 136 કરવામાં આવી હતી. 1985ના અંત સુધીમાં, 43,000 ગ્રામીણ સહકારી સંસ્થાઓની 42 લાખ 50 હજાર દૂધ ઉત્પાદકો હતા.
1985-1996માં 30000 નવી ડેરી સહકારી મંડળીઓ ઉમેરીને 73 હજાર થઈ હતી. ઓપરેશન ફ્લડે નેશનલ મિલ્ક ગ્રીડ દ્વારા 700 નગરો અને શહેરોમાં ગ્રાહકોને ગુણવત્તાયુક્ત દૂધ પહોંચાડવામાં મદદ કરી. 10 મિલિયન ખેડૂતોએ ડેરી ફાર્મિંગમાંથી તેમની આવક મેળવવાનું શરૂ કર્યું.
1950-51માં દૂધનું ઉત્પાદન માત્ર 17 મિલિયન ટન (MT) હતું. 1968-69માં, ઓપરેશન ફ્લડથી દૂધનું ઉત્પાદન માત્ર 21.2 મેટ્રીટ ટન થયું હતું જે 1979-80 સુધીમાં વધીને 30.4 એમટી અને 1989-90 સુધીમાં 51.4 એમટી થયું. 2020-21માં વધીને 210 મિલિયન ટન થઈ ગયું હતું.
વિશ્વમાં દૂધનું ઉત્પાદન બે ટકાના દરે વધી રહ્યું છે, જ્યારે ભારતમાં તેનો વિકાસ દર છ ટકાથી વધુ છે. ભારતમાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા વિશ્વની સરેરાશ કરતાં ઘણી વધારે છે. દૂધનો વપરાશ 1970માં માથાદીઠ 107 ગ્રામથી વધીને 2020-21માં માથાદીઠ 427 ગ્રામ થઈ ગયો હતો. વિશ્વની સરેરાશ 322 ગ્રામનો વપરાશ હતો.
2013-14માં 137 મિલિયન ટન હતું અને વપરાશ 300 ગ્રામ હતો. જે 9 વર્ષમાં વધીને 200 મિલિયન ટન અને 442 ગ્રામ 2022માં થઈ ગયો હતો. પશુપાલન ધંધા માટે આ ચમત્કાર છે. અશક્યને શક્ય કરી બતાવ્યું છે. તે પણ નકલી દૂધના કારણે.
કાયદો
દૂધમાં ભેળસેળ અંગે કાયદાઓ બન્યા છે, પરંતુ તેનું પાલન માત્ર કાગળ પર જ થાય છે. ભેળસેળ કરનારાઓ સામે અધિકારીઓ તેમની સામે કડક કાર્યવાહી કરતા નથી. છોડી મૂકવામાં આવે છે. વર્ષ 2018માં ખાદ્ય નિયમનકાર FSSAIએ ખાદ્ય પદાર્થોમાં ભેળસેળ કરનારાઓને આજીવન કેદ અને દસ લાખ રૂપિયા સુધીના દંડની જોગવાઈની ભલામણ કરી હતી. હલકી ગુણવત્તાનું કારણ આપીને ભેળસેળ કરનારાઓ છટકી જાય છે. તેમાં નાના-મોટા અધિકારીઓ સામેલ છે. પૈસા આપીને સેમ્પલ પાસ કરવામાં આવે છે. સરકાર કંઈ કરતી નથી. જો સરકારો ભેળસેળ બંધ કરે તો ખેડૂતોને સીધો ફાયદો થશે અને લોકોના આરોગ્યને અસર થશે નહીં. ભેળસેળયુક્ત ઘી કે દૂધના ભેળસેળના નમુના લેવામાં આવે છે પણ તે જાહેર કરાતાં નથી.
વપરાશ
કૃષિ મંત્રાલયના પશુપાલન, ડેરી અને મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગ દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા અહેવાલ મુજબ ભારતમાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા માત્ર 480 ગ્રામ છે. વર્ષ 2022 સુધીમાં તેને વધારીને 500 ગ્રામ કરવાનું લક્ષ્ય નક્કી હતું. વિશ્વના અન્ય દેશોમાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા ન્યુઝીલેન્ડમાં 9,773 ગ્રામ, આયર્લેન્ડમાં 3,260 ગ્રામ અને ડેનમાર્કમાં 2,411 ગ્રામ છે.
ડેરી
68.5% બેક્ટેરીયાનું દૂષિત દૂધ
ભારતમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં સ્વચ્છતાના મૂળભૂત ધોરણોનું પાલન કરવામાં આવતું નથી. જ્યારે, 68.5% દૂષિત દૂધ જંતુઓ અને બેક્ટેરિયાને કારણે પૂરા પાડવામાં આવે છે. ભારતમાં 80 ટકાથી વધુ પ્રવાહી દૂધનો વપરાશ થાય છે. પરંતુ તેના પ્રોસેસિંગ પર વધારે ધ્યાન આપવામાં આવતું નથી. દૂધનો મોટો હિસ્સો સ્વચ્છતાના મૂળભૂત ધોરણોનું પાલન કરતું નથી.
શું પેકેટ અને છૂટક દૂધ સલામત છે?
પેકેટ દૂધ ખૂબ ઊંચા તાપમાને પેક કરવામાં આવે છે. બેક્ટેરિયા નાશ પામે છે. દૂધની ગુણવત્તાને લઈને લોકોના મનમાં અનેક સવાલો છે.
અમૂલ, નંદિની, નેસ્લે A+, Keventer, મધર ડેરી વગેરે જેવી કંપનીઓના ટેટ્રા પેક છે.
ટેટ્રા પેકમાં દૂધ જ્યાં સુધી ખોલવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે સુરક્ષિત રહે છે. ઊંચા તાપમાને કાર્ટનમાં પેક કરેલું દૂધ લગભગ 6 મહિના સુધી સુરક્ષિત રહી શકે છે.
વેગન મિલ્ક સારું
યુકેની ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટીના સંશોધક જોસેફ પુરે આ મુદ્દા પર એક સંશોધન કર્યું છે, જે 2018માં પ્રકાશિત થયું હતું. જોકે, આ સંશોધન ડેરી મિલ્ક અને વેગન મિલ્ક પર આધારિત હતું. જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ગાયના દૂધ કરતાં નોન-ડેરી દૂધ વધુ ફાયદાકારક છે. વાસ્તવમાં ગાયનું દૂધ મેળવવા માટે મોટા પાયા પર જમીન અને ઘાસચારાની વ્યવસ્થા કરવી પડે છે. તે જ સમયે, તેમાં મોટા પ્રમાણમાં કાર્બન ઉત્સર્જન પણ થાય છે, જે પર્યાવરણ માટે ઘાતક છે.
ગાય કે ભેંસમાંથી દૂધ લેવામાં આવે ત્યારે 3.2 કિલો કાર્બન ઉત્સર્જન થાય છે. ઓટ પ્લાન્ટમાંથી એક લિટર દૂધ કાઢવા માટે વાતાવરણમાં માત્ર 0.9 કિલો કાર્બન ઉપલબ્ધ છે. ચોખામાંથી 1.2 કિલો અને સોયામાંથી એક કિલો કાર્બન ઉત્સર્જિત થાય છે. પાણીનો વપરાશ પણ ઓછો થાય છે. વાસ્તવમાં એક લિટર ડેરી મિલ્ક બનાવવા માટે 628 લિટર પાણીની જરૂર પડે છે. વૈકલ્પિક દૂધ મગફળી, કાજુ, નારિયેળ, તલ, સોયા, બદામમાંથી એક લિટર દૂધ કાઢવામાં મહત્તમ 371 લિટર પાણીનો ખર્ચ થાય છે.
સામાન્ય દૂધની સાથે લોકો વૈકલ્પિક દૂધ તરફ પણ વળ્યા છે. જો કે હાલમાં આવા લોકોની સંખ્યા ઘણી ઓછી છે.
ભારતમાં દૂધનું ઉત્પાદન અને વપરાશ
વર્ષ ઉત્પાદન મિલિયન ટન વ્યક્તિદીઠ ગ્રામમાં વપરાશ
1991-92 55.6 178
1992-93 58 182
1993-94 60.6 186
1994-95 63.8 192
1995-96 66.2 195
1996-97 69.1 200
1997-98 72.1 205
1998-99 75.4 210
1999-2000 78.3 214
2000-01 80.6 217
2001-02 84.4 222
2002-03 86.2 224
2003-04 88.1 225
2004-05 92.5 233
2005-06 97.1 241
2006-07 102.6 251
2007-08 107.9 260
2008-09 112.2 266
2009-10 116.4 273
2010-11 121.8 281
2011-12 127.9 290
2012-13 132.4 299
2013-14 137.7 307
2014-15 146.3 322
2015-16 155.5 337
2016-17 165.4 355
2017-18 176.3 375
2018-19 187.7 394
2019-20 198.4 406
—————–
ભારતમાં દૂધનું ઉત્પાદન મિલિયન ટન અને વ્યક્તિ દીઠ દૂધ પ્રપ્તી ગ્રામના આંકડા
1991-92 55.6 178
1992-93 58 182
1993-94 60.6 186
1994-95 63.8 192
1995-96 66.2 195
1996-97 69.1 200
1997-98 72.1 205
1998-99 75.4 210
1999-2000 78.3 214
2000-01 80.6 217
2001-02 84.4 222
2002-03 86.2 224
2003-04 88.1 225
2004-05 92.5 233
2005-06 97.1 241
2006-07 102.6 251
2007-08 107.9 260
2008-09 112.2 266
2009-10 116.4 273
2010-11 121.8 281
2011-12 127.9 290
2012-13 132.4 299
2013-14 137.7 307
2014-15 146.3 322
2015-16 155.5 337
2016-17 165.4 355
2017-18 176.3 375
2018-19 187.7 394
2019-20 198.4 406
———
मुख्य देशो में दूध उत्पादन (मिलियन टन)
દેશ 0 2010 2015 2018
ભારત भारत 121.85 155.69 187.96
યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ઑફ અમેરિકા संयुक्त राज्य अमेरिका 87.52 94.64 98.72
પાકિસ્તાન पाकिस्तान 35.49 41.59 45.79
ફ્રાન્સ फ्रांस 24.21 25.93 26.52
ચીન चीन 41.16 36.28 35.6
બ્રાઝિલ ब्राज़िल 30.96 34.86 34.11
કેનેડા कनाडा 8.24 8.14 7.37
ચિલી चिली 2.54 2.04 1.71
જર્મની जर्मनी 29.65 32.71 33.09
ડેનમાર્ક डेनमार्क 4.91 5.36 5.69
ફિનલેન્ડ फिनलैंड 2.34 2.44 2.4
નેધરલેન્ડ नीदरलैंड 11.81 13.55 10.89
ન્યૂઝીલેન્ડ न्यूज़ीलैंड 17.01 21.94 21.39
ઈન્ડોનેશિયા इंडोनेशिया 1.48 1.46 1.51
આયર્લેન્ડ आयरलैंड 5.33 6.59 7.81
મોરિટાનિયા मॉरिटानिया 0.69 0.78 0.8
મેક્સિકો मेक्सिको 10.89 11.61 12.23
નેપાળ नेपाल 1.62 1.86 2.24
આર્જેન્ટિના अर्जेंटीना 10.63 12.06 10.53
ઓસ્ટ્રેલિયા ऑस्ट्रेलिया 9.02 9.49 9.29
નોર્વે नॉर्वे 1.58 1.61 1.59
સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ स्विट्ज़रलैंड 4.11 4.07 3.94
પોલેન્ડ पोलैंड 12.30 13.25 14.18
રોમાનિયા रोमानिया 4.62 4.68 4.44
રશિયન ફેડરેશન रूसी संघ 31.84 30.79 30.61
દક્ષિણ આફ્રિકા दक्षिण अफ्रीका 3.12 3.54 3.75
શ્રિલંકા श्रीलंका 0.23 0.30 0.49
સ્વીડન स्वीडन 2.90 2.93 2.76
અફઘાનિસ્તાન अफ़ग़ानिस्तान 1.72 2.2 2.13
થાઈલેન્ડ थाईलैंड 0.91 1 0.65
યુનાઇટેડ કિંગડમ यूनाइटेड किंगडम 14.07 15.32 15.31
બાંગ્લાદેશ बांग्लादेश 2.02 2.1 2.02
વિયેતનામ वियतनाम 0.34 0.75 0.96
દુનિયા दुनिया 724.45 801.13 843.04
