લુપ્ત થતી રોગન કલા હવે સલામત

लुप्तप्राय गुजरात की रोगान कला अब सुरक्षित है

દિલીપ પટેલ

07 સપ્ટેમ્બર 2024

આજ સુધી ભય હતો કે કાપડ પરની છાપકામ કળા રોગાન લુપ્ત થઈ જશે. પણ હવે એવું નથી. એક કુટુંબે 30 બીજા કલાકારોને તૈયાર કર્યા છે અને હવે બીજા કલાકારો પણ પોતાની રીતે આ કલા શીખી ગયા છે. જેમાં એક છે આશિષભાઈ કંસારા. હવે આ કલા લુપ્ત નહીં થાય.

કચ્છના નખત્રાણાના નિરોણા ગામમાં એક ખત્રી પરિવારે કલા પ્રત્યેના જુસ્સાના કારણે રોગન કલાની પરંપરાને 300 વર્ષથી જીવંત રાખી છે. આઆર્ટની કિંમત 2 હજાર રૂપિયાથી શરૂઆત કરીને 2 લાખ રૂપિયા છે. સામાન્ય વૉલપીસની કિંમત 8 હજારથી શરૂ થાય છે. પછી જેવો આર્ટિકલ તેટલી કિંમત વધું. સુમર ભાઈનું કહેવું છે કે તેમનો પરિવાર 3 લાખની કિંમત સુધીનો વૉલપીસ પણ બનાવી ચૂક્યો છે.

ડિઝાઇન 200 વર્ષ સુધી ટકી રહે છે. આ કલાકૃતિમાં કપડું ફાટી શકે છે પરંતુ તેના પર કરવામાં આવેલ રોગાન આર્ટ ટકે છે. તે ક્યારેય બગાડતી નથી.

શરૂઆતમાં કચ્છ વિસ્તારમાં ઘણા સ્થળોએ રોગન ચિત્રકળા કરવામાં આવતી હતી. ચિત્રકારી કરેલા કાપડ મોટે ભાગે નીચલી જાતિની મહિલાઓ દ્વારા ખરીદવામાં આવતા હતા. જેઓ તેમના લગ્ન માટે કપડાં અને પલંગની ચાદરો આ કળા દ્વારા સજાવતી હતી. લગ્નના મહિનાઓ દરમિયાન વેપાર થતો હતો.

રોગાન કેમ તૈયાર થાય છે
દિવેલને બાર કલાક સુધી ઉકાળવામાં આવે છે અને પછી તેને ઠંડા પાણીમાં ભેળવી દેવામાં આવે છે, જેના કારણે એક ઘટ્ટ દ્રાવણ તૈયાર થાય છે. આ દ્રાવણને જ રોગન કહેવામાં આવે છે. કંઈક અંશે ગુંદર જેવી સ્થિતિ ધરાવતા આ ઘટ્ટ દ્રાવણમાં કુદરતી રંગો ભેળવવામાં આવે છે.
મિનરલ કલર મિક્સ કરવામાં આવે છે. મિનરલ કલર ફક્ત પાંચ જ બને છે. એટલે રોગન પેઈન્ટિંગમાં તમને કલર રિપીટ થતા જોવા મળશે. ખત્રી પરિવાર આ મિનરલ કલર અમદાવાદથી ખરીદે છે. જો કે આ આખીય પ્રક્રિયામાં ખાસ વાત છે કે મિનરલ કલરને એરંડિયા તેલની જેલીમાં મિક્સ કેવી રીતે કરવી. આમ કરવામાં ખત્રી પરિવારની માસ્ટરી છે.
રંગો અને આર્ટવર્ક બનાવવાની પ્રક્રિયા અનન્ય છે. પ્રથમ, એરંડા તેલને 12 કલાકથી વધુ સમય માટે ગરમ કરવામાં આવે છે. જ્યારે તે પાણીમાં ઉમેરવામાં આવે છે, ત્યારે તેલ જાડા અવશેષો બનાવે છે જેને જાડું કહેવામાં આવે છે. પછી આ રોગાનને કુદરતી શાકભાજીના રંગોમાં ભેળવી માટીના વાસણમાં રાખવામાં આવે છે.
લાકડીની કમાલ
પછી જે દ્રાવણ તૈયાર થાય છે એમાં છ ઈંચ જેટલી લંબાઈ ધરાવતી લાકડાની સળી બોળીને એના દ્વારા કાપડ પર ડિઝાઈન કરવામાં આવે છે. રોગનમાં ડિઝાઈન કરવાની પદ્ધતિ ઘણો શ્રમ અને એકાગ્રતા માગી લે એવી હોય છે. આ માટે કલાકારે કલાકો સુધી ભોંય પર બેઠા રહેવું પડે છે.
કોટન અને સિલ્ક ફેબ્રિક પર રંગના બારીક દોરાને દોરવા માટે છ ઇંચના ધાતુની સળિયાનો ઉપયોગ થાય છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે ધાતુની લાકડી ક્યારેય હાથથી પકડેલા કપડાના સંપર્કમાં આવતી નથી.
સ્ત્રીઓ હાથ પર જે રીતે મહેંદી મૂકે એ રીતે આ કળામાં કાપડ પર ડિઝાઈન તૈયાર કરવામાં આવે છે. પરંતુ રોગનનો રંગ એટલો બધો પાકો હોય છે કે કાપડ પર એકવાર ભૂલ થઈ જાય તો એ કાપડને રદ્દ કરીને બીજું કાપડ લેવું પડે છે! કળા ભારે એકાગ્રતા માગી લે છે!

20મી સદીના અંતમાં સસ્તા, મશીન દ્વારા બનાવેલા કાપડની ઉપલબ્ધતા સાથે, રોગન ચિત્રકારી કરેલા કાપડ ઉત્પાદનો પ્રમાણમાં વધુ ખર્ચાળ બન્યા, અને ઘણા કલાકારો આ કળા છોડી અન્ય વ્યવસાય તરફ વળ્યા. આખરે, એક જ કુટુંબ, ગુજરાતના નિરોણાના ખત્રીઓએ આ કળા જીવંત રાખી.
હવે આ ગામની 30 મહિલાઓને કલા શિખવવામાં આવી રહી છે.

લુપ્ત
આ કળા નામ શેષ થવા પર છે, 20મી સદીના અંતમાં લગભગ એક જ ગામમાં બે કુટુંબો દ્વારા રોગન ચિત્રકારી કરવામાં આવી હતી.

રોગન સુરક્ષિત હાથમાં છે.

55 વર્ષીય અબ્દુલ ગફૂર ખત્રી અને તેમના ભાઈ સુમેર ખત્રી, 36, ત્રણ સદીઓથી ખત્રી પરિવાર દ્વારા ચાલતી પરંપરાને આગળ ધપાવે છે. ગફૂરભાઈને તેમની કલા માટે 1997માં અને સુમેરભાઈને 2003માં રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યો હતો. રોગન એક માણસની સેનાની જેમ છે, જે કોઈ પણ પ્રકારના સમર્થન વિના પોતાની જાતને ટકાવી રાખે છે અને લોકો સુધી પહોંચવાના પોતાના રસ્તાઓ શોધે છે.

રોગાન કલા પર્શિયન સંસ્કૃતિથી ઊંડે પ્રભાવિત છે, અને પર્શિયન શબ્દ ‘રોગન’ નો અર્થ ‘તેલ આધારિત’ થાય છે. રોગન સિંધમાંથી ખત્રી કુળના સ્થળાંતર સાથે કચ્છમાં આવ્યા હતા.

સુમેરભાઈ કહે છે, “છેલ્લા 300 વર્ષથી, આ કૌશલ્ય ફક્ત અમારા પરિવારમાં જ પ્રચલિત છે અને હવે આઠમી પેઢીએ તેને અપનાવ્યું છે.” પરિવારના નવ સભ્યો હાલમાં લેકર આર્ટ બનાવે છે અને તે બધાએ અસંખ્ય પુરસ્કારો જીત્યા છે.

આ કળા કુળ માટે મહત્વપૂર્ણ છે, દરેક સભ્ય રોગાન કલાને જીવંત રાખવા માટે સમર્પિત છે.
રંગો અને આર્ટવર્ક બનાવવાની પ્રક્રિયા અનોખી છે.

ડિઝાઇન ભૌમિતિક અને ફ્લોરલ પેટર્ન, પર્સિયન મોટિફ્સ અને સ્થાનિક લોક કલાનું મિશ્રણ છે, જેમાં ભવ્ય ‘ટ્રી ઓફ લાઇફ’નો સમાવેશ થાય છે. ફિનિશ્ડ પ્રોડક્ટ એટલી જટિલ છે કે તે ઘણીવાર એવું લાગે છે કે તે પેઇન્ટેડ નથી પણ પ્રિન્ટેડ છે.

રોગન કલા હજુ પણ કચ્છની સીમાઓ સુધી સીમિત છે. શું તે બજારના દબાણમાં ટકી શકશે?

સુમેરભાઈ કહે છે, “રોગન આજે જે અવરોધનો સામનો કરી રહ્યું છે તે હસ્તકલા ઉદ્યોગના વ્યાપારીકરણ અને બજારની માંગને પહોંચી વળવા માટે પર્યાપ્ત માનવ મૂડીની ગેરહાજરીને કારણે છે. તે જ સમયે, આપણે હજી પણ ડિઝાઇનની નવીનતા અને ઉત્પાદનની વિવિધતા શીખવાની અને અમલમાં મૂકવાની છે.

ડિઝાઈન એટલી જટિલ હોઈ શકે છે કે તે પ્રિન્ટ જેવી લાગે છે, પેઈન્ટીંગ્સ જેવી નથી.

રોગન ડિઝાઈન હવે માત્ર સાડીઓ અને વોલ હેંગિંગ્સ પર જ નહીં પણ મોબાઈલ કવર, કુશન કવર અને કુર્તામાં પણ છે.

2014માં ગફુરભાઈ દ્વારા યુએસ પ્રમુખ બરાક ઓબામાને એક સુંદર ‘ટ્રી ઓફ લાઈફ’ પેઇન્ટિંગ ભેટમાં આપી હતી. અચાનક પરિવાર અને તેમની કલાને પ્રસિદ્ધિમાં લાવી.

ટૂરિસ્ટ સિઝનમાં દર મહિને 60,000 રૂપિયા સુધીની કમાણી કરી શકે છે.

રોગાન ડિઝાઈન ભૌમિતિક અને ફ્લોરલ પેટર્ન, પર્શિયન મોટિફ્સ અને સ્થાનિક લોક કલાનું મિશ્રણ છે. જમણે: ગફુરભાઈની સુંદર ‘ટ્રી ઓફ લાઈફ’ પેઈન્ટિંગે પરિવારમાં ઘણી ઓળખ મેળવી છે.

ગફૂરભાઈ કહે છે, “વિડંબણાની વાત એ છે કે અમને બે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો અને અન્ય ઘણા રાજ્ય-સ્તરના પુરસ્કારો મળ્યા છે, પરંતુ આઠ પેઢીઓમાં અમને ક્યારેય આંતરરાષ્ટ્રીય મંચ પર રોગાનને પ્રદર્શિત કરવાની તક મળી નથી.”

ખત્રીઓ તેમના કૌશલ્યોને પરિવારમાં જાળવવાના પ્રયાસમાં અન્ય સમુદાયો સુધી પહોંચાડતા નથી. કુળની અંદર, રોગાનની કળા હંમેશા પુરૂષો માટે આરક્ષિત છે, સ્ત્રીઓ માત્ર રંગોની તૈયારીમાં મદદ કરે છે. પણ ગફુરભાઈ આ બધું બદલી રહ્યા છે. હસ્તકલાને પુનર્જીવિત કરવાના પ્રયાસરૂપે, પરિવાર હવે ગામની 30 છોકરીઓને તાલીમ આપી રહ્યા છે, અને તેમાંથી ઘણી પહેલેથી જ દર મહિને 6,000-12,000 રૂપિયા કમાઈ રહી છે.

પ્રચલિત કાપડ પર ચિત્રકારીની એક કળા છે. આ હસ્તકલામાં, ઉકાળેલા તેલ અને વનસ્પતિજન્ય રંગોમાંથી બનેલા રંગો, ધાતુના બીબાં (પ્રિન્ટિંગ માટેના) અને સ્ટાઇલસ્ (ચિત્રકળાનું એક ઓજાર) નો ઉપયોગ કરીને કાપડ પર ચિત્રકારી કરવામાં આવે છે.

ઇતિહાસ
રોગન કળાને હેરિટેજ આર્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. કળાનું ખરું કૌતુક તેની ડિઝાઈનમાં જ રહેલું છે. આકર્ષક ડિઝાઈન અને બ્રાઈટ કલર્સને કારણે શહેરોના યુવાનોમાં રોગન આર્ટ ઘણું પ્રિય છે. 20 એવોર્ડ મળ્યા છે. 1997માં તત્કાલીન વડાપ્રધાન અટલબિહારી વાજપેયીના હસ્તે તેમને નેશનલ એવોર્ડથી સન્માનવામાં આવ્યો હતો. તો 2003માં આ જ પરિવારના સુમર ખત્રીને તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ કલામસાહેબના હસ્તે નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો. 2012માં જુમ્મા દાઉદ ખત્રી પ્રણવ મુખર્જીના હસ્તે નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો તો 2016માં આ જ પરિવારના ખત્રી આરબ હાસમને પણ ટેક્સટાઈલ મંત્રી સ્મૃતિ ઈરાનીના હસ્તે નેશનલ એવોર્ડ મળી ચૂક્યો છે. એટલે કે આ અદભૂત કલા, આ પરિવારની મહેનતને ચાર ચાર વખત રાષ્ટ્રીય સ્તરે સન્માનવામાં આવી છે.

ત્રણસો વર્ષ પહેલા પર્શિયાથી ભારત આવી હતી. રોગન શબ્દ ફારસીમાંથી ઉતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ વાર્નિશ અથવા તેલ એવો થાય છે. પાકિસ્તાનના સિંધથી ભારત આવેલા ખાત્રી નામના એક મુસ્લિમ સમુદાય દ્વારા આ તેલ આધારિત રંગને કાપડ પર લગાડવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરવામાં આવી હતી. વાત સાબિત કરવા માટે કોઈ વિશ્વસનીય ઐતિહાસિક સ્રોત મળતો નથી.

ફેશનેબલ વસ્ત્રો પર પણ હવે રોગાનકલાની જામતી અવનવી છાંટ તૈયાર કરવામાં આવે છે.
અગાઉ માત્ર કોટન (સૂતરાઉ) કાપડ પર જ સીમિત હતી, પરંતુ હવે રેશમ પર પણ રોગાન કલાના રંગો કામણ પાથરતાં ખાસ કરીને રેશ્મી રંગબેરંગી સાડીઓ, કુર્તા, દુપટ્ટા, બ્લાઉઝ, ચણિયાચોળી, હાથ રૂમાલ જેવા નારી વસ્ત્રો છે.

કલાનું પુનરુત્થાન
20મી સદીના અંતમાં અને 21મી સદીની શરૂઆતમાં ધરતીકંપ, પ્રવાસન, સહકારી મંડળી, સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ, ઓનલાઈન વેચાણ, પુરસ્કારો અને બરાક ઓબામાના વ્હાઇટ હાઉસએ આ કલાને બચાવી લીધી છે. ડેન્માર્કનીમુલાકાત વખતે ત્યાંના રાણી માગ્રેથને આપી હતી.
રોગાન આર્ટ કે જેમાં બારીકાઇથી કંડારવામાં આવેલી રોગાનની કૃતિઓ દેશમાં જ નહીં સાત સમંદર પાર પહોંચી છે. છેક અમેરિકાના વ્હાઇટ હાઉસ સુધી આ કલાના પગરણ થતાં રોગાનના રંગોથી ગોરા લોકો પ્રભાવિત થયા.
બેગ, તકીયાના કવર, ટેબલ ક્લોથ, દિવાલના સુશોભન માટેના બૉલ ક્લોથ. જીવનનું વૃક્ષ એક મુખ્ય મોટીફ બની રહ્યું છે. 2010માં રોજ 400 લોકોલો આવવા લાગ્યા હતા.
સ્મૃતિ ઈરાની આ ગામને દત્તક લઈ ચૂક્યા છે, પણ તેમણે ગામ કે કલા માટે કંઈ કર્યું નથી એ જૂદી વાત છે.
મોટેભાગે, કાપડના અડધા ભાગમાં ડિઝાઇનને દોરવામાં આવે છે, પછી બાકીના અડધા કાપડને તેની ઉપર ઉંધો વાળી દાબી દેવામાં આવે છે, આથી તેની ઉલ્ટી ભાત આપોઆપ બાકીના ઉલટા ભાગ પર ઉપસી આવે છે.

ગુજરાત સરકારે જતન માટે જે પગલા લેવાવા જોઈએ એ પગલા હજુ સુધી લેવાયા નથી.

સમય
રોગન આર્ટનો એક આર્ટિકલ બનાવતા ઓછામાં ઓછા 8થી 9 દિવસનો સમય જાય છે. પહેલા તો પેઈન્ટિંગ બનાવવા માટેનો કલર તૈયાર થતાં જ ચાર દિવસ થાય પછી નાનામાં નાનો વૉલપીસ ડ્રો કરી, તેને સૂકવીને કલર પૂરતા બીજા ચાર દિવસ થાય. જો થોડું ઝીણું કામ હોય એટલે કે ડિટેઈલમાં ડિઝાઈન તૈયાર કરવાની હોય તો એક આર્ટિકલ કે વૉલપીસ પાછળ સ્હેજેય 12-13 દિવસ જતા રહે છે. રોગન પેઈન્ટિંગ બનાવતા સુમરભાઈનું કહેવું છે કે અમે એક વૉલપીસ કે એક આર્ટિકલ એકાદ વર્ષનો સમય આપીને પણ બનાવેલો છે, જો મ્યુઝિયમ પીસ હોય જેમાં ખાસ એફર્ટ આપવાના હોય તો એકાદ વર્ષનો સમય પણ જતો રહે. એટલે કે જેટલું સુંદર અને ડિટેઈલ કામ એટલો સમય વધારે.

આશિષભાઈ કંસારા
કચ્છની પ્રાચીન રોગન કલાના કલાકાર આશિષભાઈ કંસારા છે. રોગાન આર્ટિસ્ટ આશિષ કંસારા છેલ્લાં 6 વર્ષથી 2018થી કરે છે.
માધાપરના રોગન કલાકાર આશિષ કંસારા, કે જેમણે અગાઉ રોગન આર્ટ વડે રાજા રામ દરબારની શ્રેષ્ઠ કૃતિ બનાવીને સૌને ચોંકાવી દીધા હતા. સામાન્ય રીતે ટ્રી ઓફ લાઈફ જેવી કલાકૃતિઓ બનાવી હતી.

આશિષ કંસારાએ છેલ્લા 6 વર્ષથી મોટા પાયે રોગન વર્ક કરવાનું શરૂ કર્યું છે અને તે કચ્છના પ્રથમ કારીગર છે, જેમણે રોગન આર્ટમાં ખાસ કરીને દેવી-દેવતાઓના ચિત્રો બનાવ્યા છે. રામ દરબારની રોગન આર્ટ વર્ક કર્યા બાદ આશિષ કંસારાએ તેમના પત્ની કોમલ કંસારા સાથે કામ કરે છે.
ગોલ્ડન કલરની ઝરી વર્ક પણ કરવામાં આવી છે.

કામ તૈયાર કર્યા બાદ ગોલ્ડન બ્રોકેડ વર્ક કરવામાં આવ્યું છે. જેને જૂના જમાનામાં સ્મીમ અબરખ કહેવામાં આવતું હતું, જે આર્ટ પીસ પર લાઠીનું કામ કર્યા બાદ છાંટવામાં આવતું હતું. રોગાનના કામ પછી તેના પર સોનેરી રંગનો પાવડર છાંટવામાં આવે છે, જે કલાને એવી ચમક આપે છે જે વર્ષો સુધી અકબંધ રહે છે.

આશિષ કંસારાની પત્ની, જેઓ પોતાના પતિને સમર્થન આપે છે. લાખા કલાકૃતિ તૈયાર કરે છે.

યોગ દિવસ લોગો બનાવ્યો છે. 25 દિવસોમાં આ કલાકૃતિ તૈયાર કરી છે જેની સાઈઝ 15 બાય 18 છે.

કારીગરો ટ્રી ઓફ લાઇફ જેવી કૃતિઓ જ બનાવતા હોય છે. પરંતુ આશિષભાઈએ રોગાન કળામાં અગાઉ ચંદ્રયાન 3, રામ દરબાર, ભારતમાતા, રામ મંદિર જેવી કૃતિઓ બનાવી છે. આશિષભાઇને રોગાન કારીગર તરીકે પોર્ટ્રેટ પ્રતિકૃતિ બનાવવાનું વધારે પસંદ છે.