વિશ્વના શક્તિશાળી 25 દેશો સામે મોદીની મોટી રાજદ્વારી હાર

23 મે 2023, દિલ્હી
ભારત પ્રશાસિત કાશ્મીરના શ્રીનગરમાં સોમવારથી જી-20 ટુરિઝમ વર્કિંગ ગ્રુપની બેઠક શરૂ થઈ રહી છે. ભારત આ વર્ષે G-20ની અધ્યક્ષતા કરી રહ્યું છે અને અત્યાર સુધીમાં ડઝનબંધ બેઠકો થઈ ચૂકી છે. કાશ્મીરમાં આયોજિત બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કીના બિન-ભાગીદારીને ભારત માટે આંચકા તરીકે જોવામાં આવી રહ્યું છે. કાશ્મીરમાં જી-20 બેઠકનું આયોજન કરીને ભારત વિશ્વને સંદેશ આપવા માંગે છે કે તે ભારતનો અભિન્ન અંગ છે. વિશ્વની સૌથી શક્તિશાળી ક્લબ G-20ના સભ્ય દેશોની ભાગીદારી ન થતાં મોદી માટે આંચકો છે. ઓગસ્ટ 2019 પછી પહેલીવાર કાશ્મીરમાં કોઈ મોટા આંતરરાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે.

નરેન્દ્ર મોદીની કેન્દ્ર સરકારે ઓગસ્ટ 2019માં કલમ 370 નાબૂદ કરી હતી. ભારતીય બંધારણની કલમ 370 હેઠળ કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો મળ્યો હતો. જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી રાજ્યનો દરજ્જો પણ છીનવી લીધો હતો. તેને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વહેંચી દીધો હતો. શ્રીનગરમાં યોજાનારી G-20 બેઠક દ્વારા ભારત કદાચ વિશ્વને સંદેશ આપવા માંગે છે કે ત્યાં બધું સામાન્ય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય કૂટનીતિમાં આવી રણનીતિ અપનાવવામાં આવે છે.

મોદીની હાર
સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કી તરફથી કોઈ સત્તાવાર નિવેદન આવ્યું નથી પરંતુ બંનેએ બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઈન્કાર કરી દીધો છે. સાઉદી અરેબિયા અને તુર્કીએ બેઠકમાં ભાગ ન લેવો એ પાકિસ્તાનની રાજદ્વારી જીત છે. મોદીની રાજદ્વારી હાર છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 14 પેસિફિક ટાપુ દેશોના નેતાઓને કહ્યું કે સાચો મિત્ર એ છે જે મુશ્કેલ સમયમાં બચાવમાં આવે. વિશ્વાસપાત્ર ગણવામાં આવે છે. તેઓ “જરૂરિયાતના સમયે અમારી સાથે ઉભા ન હતા. પેસિફિક ટાપુ દેશો સાથે ઉભું છે.

ચીન
ચીને કાશ્મીરને ‘વિવાદિત પ્રદેશ’ ગણાવીને શ્રીનગરમાં યોજાનારી બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો છે. ચીનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા વાંગ વેનબિને શુક્રવારે એક નિવેદન જારી કરીને કહ્યું હતું કે, ચીન વિવાદિત વિસ્તારોમાં કોઈપણ સ્વરૂપમાં G20 બેઠક યોજવાનો સખત વિરોધ કરે છે અને આવી બેઠકોમાં ભાગ લેશે નહીં. ચીન ખરેખર દુશ્મન દેશ છે. ચીન જે રીતે પાકિસ્તાનને સમર્થન આપે છે, દેખીતી રીતે જ તે કાશ્મીરમાં કોઈ બેઠકમાં હાજરી નહીં આપે. ચીને અગાઉ અરુણાચલ પ્રદેશ અને લદ્દાખમાં યોજાનારી બેઠકોમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. ચીને આ નિર્ણયથી બે સંદેશો આપ્યા છે, એક એ કે તે ભારત વિરોધી છે અને બીજો એ છે કે તે પાકિસ્તાનનો સમર્થક છે.
ચીન આ ક્ષેત્રમાં આક્રમક વલણ અપનાવી રહ્યું છે અને પ્રશાંત ટાપુના દેશો પર પોતાનો પ્રભાવ વધારવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. મોદી પાપુઆ ન્યુ ગિનીની મુલાકાત લેનારા ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન છે. ચીનની આક્રમકતાને કારણે LAC પર તણાવ યથાવત છે. જૂન 2020 માં, ગાલવાન ખીણમાં બંને સેનાઓ વચ્ચે હિંસક અથડામણ થઈ હતી. ત્યારથી, ચીન સાથેના સંબંધોમાં સતત ઘટાડો થતો રહ્યો. ઈઝરાયેલ ડિફેન્સ ફોર્સ ની ક્રાવ માગા – સ્વ-બચાવ માટે એક માર્શલ આર્ટ ભારતના સૌનિકો શીખી રહ્યાં છે.

પાકિસ્તાન
પાકિસ્તાને શ્રીનગરમાં યોજાનારી બેઠકનો વિરોધ કર્યો હતો. પરંતુ હવે ચીન, તુર્કી અને સાઉદી અરેબિયાએ આ સંમેલનમાં ભાગ લેવાનો ઈન્કાર કરી દીધો છે. ઇજિપ્તને વિશેષ અતિથિ તરીકે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું પરંતુ ઇજિપ્ત પણ બેઠકમાં ભાગ લેવા માટે આવ્યું નથી. 5 ઓગસ્ટ 2019 ના રોજ, ભારતે કલમ 370 હટાવીને જમ્મુ અને કાશ્મીરનો વિશેષ દરજ્જો નાબૂદ કર્યો. ભારતના આ પગલાથી પાકિસ્તાન નારાજ થઈ ગયું હતું અને તેણે ભારત સાથેના વેપાર સંબંધો ખતમ કરી દીધા હતા.
ભારત આવેલા પાકિસ્તાનના વિદેશ પ્રધાન બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારીએ પણ કહ્યું હતું કે G-20 સભ્ય દેશો કાશ્મીરમાં યોજાયેલી બેઠકમાં ભાગ લઈને તેમની નૈતિકતા સાથે સમાધાન નહીં કરે. કાશ્મીરમાં સભા યોજવા અંગે અમે તેની નિંદા કરીએ છીએ અને જ્યારે સમય આવશે ત્યારે અમે એવો જવાબ આપીશું જે યાદ રાખવામાં આવશે.

તુર્કી
તુર્કી સાથે રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ અર્દોઆનનો પાકિસ્તાન સાથે ઘણો જૂનો અને ગાઢ સંબંધ છે. તેમના મતે, ઈસ્લામિક દેશોની સંસ્થા OICમાં પણ તુર્કી કાશ્મીર મામલે પાકિસ્તાનની નીતિઓનું સમર્થન કરે છે, તેથી આના પર પણ કોઈ આશ્ચર્ય નથી. તુર્કીની વિદેશ નીતિનું એક વિશેષ વૈચારિક પાસું રહ્યું છે, જેના કેન્દ્રમાં ઇસ્લામ છે. છેલ્લા ચાર-પાંચ વર્ષમાં તુર્કીએ કાશ્મીરના મુદ્દાને પોતાની વિદેશ નીતિનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ બનાવ્યો છે. કાશ્મીરની તુલના પેલેસ્ટાઈન સાથે કરે છે. કાશ્મીર મુદ્દે સંસદીય સમિતિની પણ રચના કરી છે, જેનો ભારતે જોરદાર વિરોધ કર્યો છે. ઓગસ્ટ 2019માં તુર્કીએ ભારતના નિર્ણયનો વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે OICમાં પણ કાશ્મીરના મુદ્દા પર પાકિસ્તાનનું ખુલ્લેઆમ સમર્થન કર્યું છે. તુર્કી કાશ્મીરના મુદ્દે કોઈ નમ્રતા દાખવશે તેવો કોઈ પ્રશ્ન નથી. પાકિસ્તાનના રાજદ્વારી સંબંધો પણ મર્યાદિત હતા. પાકિસ્તાનને સમર્થન આપતી વખતે તુર્કીએ પણ કલમ 370 હટાવવા બદલ ભારતની ટીકા કરી હતી. તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ એર્દોગને અનેક પ્રસંગોએ કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો છે. 24 સપ્ટેમ્બર 2019 ના રોજ, સંયુક્ત રાષ્ટ્રની જનરલ એસેમ્બલીને સંબોધિત કરતી વખતે, તેમણે કહ્યું કે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય છેલ્લા 72 વર્ષથી કાશ્મીર મુદ્દાનો ઉકેલ શોધવામાં નિષ્ફળ રહ્યો છે.

ફેબ્રુઆરી 2020માં એર્દોગન પાકિસ્તાન ગયા ત્યારે પણ તેમણે કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો. પાકિસ્તાની સંસદના સંયુક્ત સત્રને સંબોધતા તેમણે કહ્યું હતું કે તેઓ કાશ્મીર મુદ્દે પાકિસ્તાનને સમર્થન આપતા રહેશે. તેમણે કહ્યું હતું કે કાશ્મીર પાકિસ્તાન માટે એટલું જ મહત્વનું છે જેટલું તુર્કી માટે છે. તેમના નિવેદન પર ભારતે જવાબ આપતા કહ્યું કે તુર્કીએ ભારતના આંતરિક મામલામાં દખલ ન કરવી જોઈએ. ધરતીકંપમાં ભારતની મદદ માટે તુર્કીએ તેને પોતાનો સાચો મિત્ર ગણાવ્યો હતો.

સાઉદી અરેબિયા
ભારત અને સાઉદી અરેબિયા વચ્ચેના સંબંધોમાં ઘણો સુધારો થયો છે, ખાસ કરીને નરેન્દ્ર મોદીના વડાપ્રધાન બન્યા પછી. તેમના મતે યુક્રેન યુદ્ધ બાદ સાઉદી અરેબિયાની વિચારસરણીમાં બદલાવ આવ્યો છે. આરબ લીગની બેઠકમાં એક યુગ પછી આરબ વિશ્વમાં એક નવા પ્રકારની એકતા જોવા મળી છે. સીરિયા આરબ લીગમાં પરત ફર્યું છે. પેલેસ્ટાઈન, લિબિયા, યમન અને સુદાનના મુદ્દા પર તમામ સભ્યો એક સાથે છે. સાઉદી અરેબિયાએ કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવા પર બહુ આકરી પ્રતિક્રિયા આપી નથી. આવી સ્થિતિમાં, કાશ્મીરમાં G-20 બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયાની ગેરહાજરી ઘણા પ્રશ્નો ઉભા કરી રહી છે.
સાઉદી અરેબિયા અને ભારત વચ્ચેના સંબંધો ખૂબ જ સારી સ્થિતિમાં છે. કાશ્મીર મુદ્દે પણ સાઉદી અરેબિયા મૌન છે. કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવ્યા બાદ ઓક્ટોબર 2019માં પીએમ મોદીએ સાઉદી અરેબિયાની મુલાકાત લીધી હતી. સાઉદીના ક્રાઉન પ્રિન્સ મોહમ્મદ બિન સલમાન અને મોદી વચ્ચે દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો થઈ હતી. વર્ષ 2014માં નરેન્દ્ર મોદી સત્તામાં આવ્યા ત્યારથી સાઉદી-ભારતના સંબંધો મજબૂત થયા છે. સાઉદી અરેબિયામાં 26 લાખથી વધુ ભારતીયો કામ કરે છે.

સાઉદી અરેબિયામાં અમેરિકા, ચીન અને UAE પછી ભારતનો ચોથો સૌથી મોટો વેપાર ભાગીદાર છે. ભારત તેના 18 ટકા ક્રૂડ ઓઈલ અને 22 ટકા સીએનજી સાઉદી અરેબિયામાંથી આયાત કરે છે. નાણાકીય વર્ષ 2021 થી 22 દરમિયાન બંને દેશો વચ્ચે 42.8 અબજ ડોલરનો વેપાર થયો હતો. આવી સ્થિતિમાં કાશ્મીરમાં આયોજિત બેઠકમાં સાઉદી અરેબિયાની ગેરહાજરીને ભારત માટે આંચકા તરીકે જોવામાં આવી રહી છે.

ઇજિપ્ત
G-20 બેઠકમાં ભારતે ઇજિપ્તને વિશેષ અતિથિ તરીકે આમંત્રણ આપ્યું હતું. ઇજિપ્તે પણ તેનો સ્વીકાર કર્યો હતો પરંતુ છેલ્લી ક્ષણે બેઠકમાં ભાગ લેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.
ઇજિપ્તમાં ભાગ ન લેવાનો નિર્ણય સૌથી આશ્ચર્યજનક છે. માત્ર ચાર મહિના પહેલા, 26 જાન્યુઆરીએ ગણતંત્ર દિવસના અવસર પર ઇજિપ્તના રાષ્ટ્રપતિ અબ્દુલ ફત્તલ અલ-સીસી મુખ્ય અતિથિ હતા. ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે આવો નિર્ણય કેમ લીધો? ઇજિપ્તે આવું કેમ કર્યું તે અંગે વિચાર કરવાની જરૂર છે. ઇજિપ્તની અર્થવ્યવસ્થામાં સાઉદી અરેબિયાએ ઇજિપ્તને ઘણી મદદ કરી છે. આવી સ્થિતિમાં ઇજિપ્ત માટે સાઉદી અરેબિયા સિવાય કોઇપણ નિર્ણય લેવો સરળ નથી.

G-20માં દેશો
બેઠકમાં 25 દેશોના 150 પ્રતિનિધિઓ ભાગ લઈ રહ્યા છે.
ભારત, આર્જેન્ટિના, ઓસ્ટ્રેલિયા, બ્રાઝિલ, કેનેડા, ચીન, ફ્રાન્સ, જર્મની, ઇન્ડોનેશિયા, ઇટાલી, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા, મેક્સિકો, રશિયા, સાઉદી અરેબિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા, તુર્કી, યુકે, યુએસ, યુરોપિયન યુનિયન જી-ના સભ્ય દેશો છે.

રશિયા
1955માં કાશ્મીરમાં આવીને સોવિયત યુનિયનના વડાપ્રધાન નિકોલાઈ બુલ્ગનિન અને તત્કાલીન કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના જનરલ સેક્રેટરી નિકિતા ખ્રુશ્ચેવે કહ્યું હતું કે કાશ્મીર ભારતનો અવિભાજ્ય ભાગ છે. નહેરુંની આ મોટી સિદ્ધી હતી.