Surat was looted, burned by Shivaji to give financial aid to the Marathas मराठों को आर्थिक सहायता देने के लिए शिवाजी द्वारा सूरत को लूटा गया, जला दिया गया।

4 સપ્ટેમ્બર 2024
મહારાષ્ટ્રના નાયબ મુખ્ય મંત્રી દેવેન્દ્ર ફડણવીસે તાજેતરમાં કહ્યું હતું, “છત્રપતિ શિવાજી મહારાજે સુરતને લૂંટ્યું ન હતું, પરંતુ કૉંગ્રેસે આવો ખોટો ઇતિહાસ શીખવ્યો છે.”

દેવેન્દ્ર ફડણવીસના આ નિવેદન પછી એવી ચર્ચા ચાલી રહી છે કે શિવાજી મહારાજે ખરેખર સુરત લૂંટ્યું હતું?
સુરતને શિવાજી મહારાજે બે વાર લૂંટ્યું હોવાનો ઉલ્લેખ ઇતિહાસમાં જોવા મળે છે
ગુજરાતના સુરતને શિવાજી મહારાજે બે વાર લૂંટ્યું હોવાનો ઉલ્લેખ ઇતિહાસમાં જોવા મળે છે. ઇતિહાસકાર વી. સી. બેન્દ્રે લિખિત ‘છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ’ તથા કૃષ્ણરાવ અર્જુન કેળૂસકરે 1906માં લખેલાં ‘છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ’ શિવચરિત્રો તેમજ જદુનાથ સરકારે 1919થી 1952ના સમયગાળામાં લખેલાં શિવચરિત્રમાં સુરતની લૂંટ વિશે વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવી છે.

ગુજરાતના વિશ્વ વેપારી વીરજી વોરાને, શિવાજીએ સુરત સળગાવીને બરબાદ કર્યા

https://allgujaratnews.in/gj/virji-vora-surat/ 

શિવાજીએ સુરતને બેવખત લૂંટ્યું હતું

શિવાજીએ સુરતને બેવખત લૂંટ્યું હતું

ડાંગનો ઈતિહાસ – શિવાજી સુરત લૂંટતા પહેલાં અહીં રોકાયા હતા

ડાંગનો ઈતિહાસ – શિવાજી સુરત લૂંટતા પહેલાં અહીં રોકાયા હતા

તેનો સારાંશ નીચે મુજબ છે.
શિવાજી મહારાજે 1664માં સુરત લૂંટ્યું તેની પશ્ચાદભૂમિમાં શાહિસ્ત ખાને પૂણેમાં કરેલી લૂંટ અને અત્યાચાર હતા.
મુગલ સરદાર અને ઔરંગઝેબના મામા શાહિસ્ત ખાને ત્રણ વર્ષ સુધી મહારાષ્ટ્રમાં અડિંગો જમાવ્યો હતો. તેના કારણે મરાઠા સામ્રાજ્યની આર્થિક સ્થિતિ નાજુક થઈ ગઈ હતી.

શિવાજીએ પોતે લાલ મહેલમાં શાહિસ્ત ખાનની આંગળીઓ કાપી નાખીને તેને પૂણેમાંથી હાંકી કાઢ્યો હતો. એ પછી રાજ્યની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા માટે તેમણે તત્કાળ પગલાં લીધાં હતાં.

રાજધાની રાજગઢથી 325 કિલોમીટર દૂર આવેલું દક્ષિણ ગુજરાતનું સુરત આર્થિક કેન્દ્ર અને મુખ્ય વ્યાપારી બંદર હતું. તેને લૂંટવાનું શિવાજી મહારાજે નક્કી કર્યું હતું.

ધન મેળવવાનો પણ હતો. તેઓ ચાર દિવસમાં બને તેટલું વધુ ધન એકઠું કરવા ઇચ્છતા હતા. લૂંટનો માલ લઈને તેઓ ત્યાંથી શક્ય તેટલા વહેલા રવાના થવા ઇચ્છતા હતા.

વૈશ્વિક વ્યાપારનું કેન્દ્ર
થોમસ રોએ જહાંગીર બાદશાહને આગ્રા કોર્ટમાં એક પત્ર આપીને વિનંતી કરી હતી કે અમારા સુરતના વેરહાઉસની સુરક્ષા કરો.

એ સમયે સુરતનો વ્યાપાર માત્ર ભારતમાં જ નહીં, પરંતુ યુરોપ, આફ્રિકા અને મધ્ય-પૂર્વના દેશોમાં પણ ચાલતો હતો. મુગલોને વેપારના કરમાંથી લાખો રૂપિયા મળતા હતા. કિલ્લેબંધી કરીને 5,000 સૈનિકો સુરતનું રક્ષણ કરતા હતા.

શિવાજી મહારાજે તેમના જાસૂસી વડા બહિરજી નાઇકને સુરત પર ચાંપતી નજર રાખવા જણાવ્યું હતું. બહિરજીના રાઘોજી નામના બાતમીદારે સુરત પર લગભગ ત્રણ મહિના સુધી નજર રાખીને વિગતવાર માહિતી એકઠી કરી હતી.

સુરતમાં મુગલોના 5,000 સૈનિકો પૈકી માત્ર 1,000 જ લડવૈયા હતા. તેમને વધારાના સૈનિકો મળે તે પહેલાં આપણે આક્રમણ કરવું જોઈએ, તેવું સૂચન બહિરજીએ શિવાજીને કર્યું હતું. તે મુજબ, ઝડપભેર આગળ વધીને 8,000 મરાઠાઓનું અશ્વદળ 1664ની પાંચમી જાન્યુઆરીએ સુરત નજીકના ગણદેવી ગામમાં પહોંચ્યું હતું.

મુગલોના સુરતના સુબેદાર ઇનાયત ખાનને પોતાના વકીલ મારફત સંદેશો મોકલાવ્યો હતો કે “ઈનાયત ખાન અને સુરતના અગ્રણી વેપારીઓએ મહારાજ માંગે તેટલી ખંડણી આપવાની વ્યવસ્થા કરવાની છે. અન્યથા સુરત બદસૂરત થશે તો તેની જવાબદારી અમારી રહેશે નહીં.”

શહેરમાં પ્રવેશ્યા પછી મરાઠાઓએ ઠેકઠેકાણે ચોકીઓ બનાવી હતી. મુગલ સૈનિકો સમુદ્રમાંથી આવીને પ્રતિકાર ન કરે એટલા માટે સુરતના બંદર પર હુમલો કરીને તેના બારાને આગ લગાવી દીધી હતી. મરાઠાઓએ યુરોપિયન વસાહત, કિલ્લાઓ કે શસ્ત્રાગારને હાથ લગાવ્યો ન હતો. મરાઠાઓનો મુખ્ય હેતુ સુરતને લૂંટવાનો હતો અને તેઓ તેમની સાથે અકારણ લડાઈ કરવા ઇચ્છતા ન હતા. તેથી એ લોકોએ પણ મરાઠાઓ સાથે સંઘર્ષ કર્યો ન હતો.

મરાઠાઓએ કડક સુરક્ષા હેઠળ શહેરમાંથી નાણાં એકઠા કર્યાં હતાં. મુગલ થાણેદાર અને મહેસુલ કચેરીઓની તિજોરી ખાલી કરવામાં આવી હતી. પોર્ટુગીઝો પાસે પોતાના બચાવ માટે પૂરતું સૈન્ય ન હતું. તે જોઈને મરાઠાઓએ તેમનો ખજાનો પણ લઈ લીધો હતો. મરાઠા સૈનિકોએ સતત ત્રણ દિવસ સુરતમાંથી હિંદુ વેપારીઓ અને હિંદુ શાહુકારોની હવેલીઓમાંથી પુષ્કળ સંપત્તિ એકઠી કરી હતી.

તેમાં વીરજી વોરા, હાજી ઝાહિદ બેગ અને હાજી કાસમ જેવા વેપારીઓનો સમાવેશ થતો હતો. મોહનદાસ પારેખ એ સમયે સુરતમાં ઇસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીમાં કામ કરતા હતા. તેઓ સખાવતી હતા અને લોકોને મદદ કરતા હતા. ધાર્મિક મિશનરીઓની સંપત્તિને પણ નુકસાન પહોંચાડ્યું ન હતું.

ફ્રૅન્ચ પ્રવાસી ફ્રાંસ્વા બર્નિયેએ તેમના પુસ્તકમાં લખ્યું છે, “મરાઠાઓએ રૅવરેન્ડ ફાધર ઍમ્બ્રોઝના ઑર્ડર ઑફ ફ્રાયર્સ માઇનોર કેપ્યુચિન્સ ઇમારતનો આદર કર્યો હતો. ફ્રૅન્ચ પાદરીઓ સારા લોકો હોય છે એટલે તેમના પર હુમલો ન કરવાનો આદેશ શિવાજી મહારાજે આપ્યો હતો.”

દરમિયાન, ઇનાયત ખાને મરાઠાઓ સાથે વાટાઘાટ માટે પોતાના વકીલને મોકલ્યા હતા. મળવા આવેલા વકીલે શિવાજી મહારાજ પર સીધો હુમલો કર્યો હતો. તેથી શિવાજીના અંગરક્ષકોએ વકીલની હત્યા કરી હતી.

એ પછી ગુસ્સે ભરાયેલા મરાઠાઓએ ચાર કેદીઓને મારી નાખ્યા હતા અને 24 કેદીઓના હાથ કાપી નાખ્યા હતા. ત્યાર બાદ વધુ સૈન્ય ટુકડીઓ આવે તે પહેલાં મરાઠાઓ સુરતનો તમામ ખજાનો લઈને ઝડપભેર રાજગઢ પહોંચ્યા હતા. સુરતના ખજાનાનો ઉપયોગ શિવાજી કર્યો હોવાનો ઉલ્લેખ વી. સી. બેન્દ્રેના પુસ્તકમાં છે.

આગ્રામાંથી મુક્તિ પછી સુરતની બીજી લૂંટ
સુરતની પહેલી લૂંટના છ વર્ષ પછી એટલે કે 1670ની ત્રીજી ઑક્ટોબરે શિવાજી મહારાજે બીજીવાર સુરતમાં લૂંટ ચલાવી. આર્થિક સ્થિતિ પૂર્વવત કરવા સુરતમાંથી મોટા પ્રમાણમાં સંપત્તિ લાવ્યા. તેનું કારણ મુગલોના આગ્રા કિલ્લામાંથી શિવાજીની મુક્તિ હતું. મિરઝારાજે જયસિંહને મરાઠા રાજ્ય પર આક્રમણ માટે મોકલ્યા હતા.

જયસિંહ જંગી લશ્કર સાથે આવ્યા હોવાથી શિવાજી મહારાજે તેની સાથે સંધિ કરવી પડી હતી. પુરંદરની તે પ્રસિદ્ધ સંધિમાં શિવાજી મહારાજે 23 કિલ્લા અને ખંડણી પેટે ચાર લાખ રૂપિયા આપવા પડ્યા હતા. એ પછી આગ્રામાં ઔરંગઝેબને મળવા જવું પડ્યું હતું.

દરબારમાં અપમાન થયા પછી તેમણે નજરકેદમાં રહેવું પડ્યું હતું. એ કેદમાંથી શિવાજી મહારાજનું પલાયન ઇતિહાસમાં જાણીતું છે. નુકસાનની ભરપાઈ માટે સુરતને ફરી લૂંટવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો હતો.

સુરત પર બીજી વખત હુમલો કર્યો હતો. એ હુમલાની સુરતના સુબેદારને આગોતરી જાણ થઈ ગઈ હતી, પરંતુ નબળા પડી ગયેલા મરાઠાઓ બીજી વખત હુમલો કરશે, એવું તેણે વિચાર્યું ન હતું.

જોકે, ત્યાંના બ્રિટિશ પ્રેસિડન્ટ જિરોલ્ડ એન્જિયરે નદી પારના સ્વાલી બંદર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. મુગલ સુબેદાર માત્ર 300 સૈનિકોની શક્તિ પર આધાર રાખીને બેઠો હતો. 1670ની બીજી ઑક્ટોબરે 15,000 મરાઠાઓના સૈન્યએ સુરતની સીમા પર હુમલો કર્યો હતો.

શિવાજી સુબેદારને સંદેશો મોકલ્યો હતો, “તમારા શાસકોના વર્તનને કારણે મને મોટું સૈન્ય જાળવવાની ફરજ પડે છે. એ સૈન્યના પોષણ માટે પૈસાની જરૂર પડે છે. તેથી મુગલોએ તેમની સંપત્તિનો ચોથો ભાગ મને આપવો જોઈએ.”

એ સમયે સ્વરાજ્યમાં નહીં, પરંતુ જે પ્રદેશને રાજાના આક્રમણ સામે સંરક્ષણ મળે તેને ચોથો હિસ્સો આપવામાં આવતો હતો. તેને ચોથ કહેવામાં આવતો હતો. છત્રપતિ શિવાજી તેની જ માગણી કરી હતી.

તે સંદેશાનો કોઈ જવાબ ન મળતાં મરાઠાઓ ત્રીજી ઑક્ટોબરે સુરતમાં પ્રવેશ્યા હતા. તેમણે સુરતમાં ત્રણ દિવસ લૂંટ કરી હતી. સામાન્ય લોકોને જરાય ત્રાસ આપ્યા વિના તેમણે મોટા વેપારીઓ તથા ધનિકો પાસેથી પૈસા, સોનું, હીરા અને ઝવેરાત લૂંટ્યા હતા.

ધાર્મિક, સારા માણસોને પણ લૂંટમાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યા હતા. સુરતની પહેલી લૂંટમાંથી મરાઠાઓને 80 લાખનો, જ્યારે બીજી લૂંટમાંથી 66 લાખ રૂપિયાનો ખજાનો હાથ લાગ્યો હતો.

મહારાણા પ્રતાપ અને અકબરનું યુદ્ધ હિંદુ-મુસ્લિમની લડાઈ હતી?
સુરતીઓ, થાઇલૅન્ડમાં આવેલાં તમારાં ‘સિસ્ટર સિટી’ સુરત વિશે જાણો છો?
અનેક લખાણોમાં ‘લૂંટ’ તરીકે ઉલ્લેખ
ઇતિહાસના વિદ્વાન સંજય સોનાવણીએ આ ઘટનાને આધારે જ 650 પાનાની નવલકથા ‘રાઘોજી આણિ લૂંટ સુરતેચી’ લખી છે. તેમાં આ બધું દિલધડક વર્ણન છે. આ એક નવલકથા છે, પરંતુ ઐતિહાસિક તથ્યો પર આધારિત હોવાથી તેમાં ઇતિહાસને ક્યાંય ધક્કો ન લાગે તેની કાળજી રાખવામાં આવી છે, એમ સોનવણી કહે છે.

દેવેન્દ્ર ફડણવીસના કહેવા મુજબ, “લૂંટ શબ્દ કૉંગ્રેસે લોકપ્રિય બનાવ્યો હતો.” આ સંદર્ભે સંજય સોનવણીએ બીબીસીને જણાવ્યું હતું, “આ જ શબ્દ એ સમયના પત્રવ્યવહારમાં, શિવાજીના સમયના દરબારી દસ્તાવેજોમાં છે.”

વિદેશી ઇતિહાસકારોએ પણ એ ઘટનાને ‘લૂંટ’ ગણાવી છે. એટલું જ નહીં, શિવરાજભૂષણ નામના પુસ્તકના લેખક અને શિવાજીના સમયના વિખ્યાત કવિએ પણ પોતાની કવિતામાં આ ઘટનાને ‘લૂંટ’ ગણાવી છે.

દિવસો સુધી આખુ સુરત સળગતું રહ્યું હતું.

ઇતિહાસના વિદ્વાન ઇન્દ્રજિત સાવંત કહે છે, “સુરતની લૂંટ પછી ત્યાંના અંગ્રેજો દ્વારા ઇંગ્લૅન્ડ સાથે પત્રવ્યવહાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાં સ્પષ્ટપણે Plunder એટલે કે લૂંટ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. ઍસ્કેલેટ નામના એક અંગ્રેજ અધિકારીએ છત્રપતિ શિવાજીના તંબુમાં તેમની સમક્ષ મૂકવામાં આવેલી સંપત્તિના અસંખ્ય ઢગલાનું વર્ણન કર્યું છે.

સભાસદ બખર, ઇતિહાસકાર જદુનાથ સરકાર, ગજાનન મેહેંદળે, બાબાસાહેબ પુરંદરે વગેરેએ આ ઘટના બાબતે વિગતવાર લખ્યું છે. એ સમયે દુશ્મનના પ્રદેશોમાં દરોડા પાડવા, લૂંટફાટ કરવી, ખંડણી એકઠી કરી હતી. બધા રાજાઓ એકમેકના પ્રદેશમાં આવું કરતા હતા.

મધ્ય યુગમાં ગુજરાતમાં મરાઠાઓનું શાસન હતું. સરદાર દામાજી ગાયકવાડ, દામાજી થોરાટ વગેરેનું ગુજરાતમાં વર્ચસ હતું. તેમના થકી ગુજરાતમાં શિવાજીનો દબદબો રહ્યો હતો.

શિવાજીની હિલચાલ પર અંગ્રેજો ચાંપતી નજર રાખતા હતા. તેથી સુરતની બીજી લૂંટના સમાચાર બ્રિટિશ સરકારના અખબાર ‘લંડન ગૅઝેટ’માં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા હતા.

તેમાં એવો ઉલ્લેખ છે કે એ ઘટના પછી મુગલોની સાથે અંગ્રેજો પણ ડરી ગયા હતા.

મોટાભાગના ઈતિહાસકારોનો મત છે કે સુરતની લૂંટ શિવાજીએ કરી હતી. સમગ્ર દેશમાં મરાઠાઓનો દબદબો વધારવામાં મોટો લાભ થયો હતો.

સુરતની લૂંટથી છત્રપતિ શિવાજીને શું ફાયદો થયો, એ વિશે ઇતિહાસકાર વી. સી. બેન્દ્રેએ તેમના શિવચરિત્રમાં વિગતવાર જણાવ્યું છે.
આર્થિક નુકસાન સહન કરવું પડ્યું હતું તેની ભરપાઈ થઈ હતી.